نسخه روسی، ریال را نجات می‌دهد؟
سناریوهای مختلف در مورد حرف‌های تازه رئیس کل بانک مرکزی.
روزنامه هفت صبح| آخرین روز هفته گذشته محمدرضا فرزین رئیس کل بانک مرکزی گفت: «طرح ریال برون مرزی یا آفشور ماه‌های زیادی است که در بانک مرکزی در حال بررسی است و با اجرایی شدن آن درخواست صادرکنندگان برای صادرات ریالی به افغانستان یا عراق حل می‌شود و آنان می‌توانند با ریال برون‌مرزی رفع تعهدات ارزی خود را انجام دهند.»
بلافاصله بعد از این حرف‌ها رسانه‌ها از خلق یک ارز جدید نوشتند اما ماجرا چیست؟ عده‌ای در واکنش به این خبر گفتند که موضوع همان تاسیس بانک‌های آفشور است که اگر عملیاتی شود می‌تواند به طرحی که دست‌کم ۷ سال است در دست بررسی است جامه عمل بپوشاند اما گروه بسیار بیشتری می‌گویند که عبارت آفشور یا ریال برون‌مرزی به همان ماجرای صادرات ریالی برمی‌گردد یا شاید هم پای ریال دیجیتال در میان باشد.
ریال آفشور یا برون‌مرزی اصلا چطور چیزی است و چه کاربردی دارد؟
تا قبل از این ما عبارت آفشور را فقط در مورد بانک شنیده بودیم یعنی می‌دانستیم که به دسته‌ای از بانک‌ها که خارج از محدوده سرزمینی یک کشور تاسیس می‌شوند آفشور می‌گویند. در واقع بانک‌هایی که تحت قوانین بین‌المللی فعالیت می‌کنند اما از قوانین داخلی یک کشور خاص تبعیت نمی‌کنند.
این بانک‌ها معمولا در کشورهای جزیره‌ای یا در جزیره‌های بعضی کشورها تاسیس می‌شوند. اساسا بانک‌های بین‌المللی نسبت به فعالیت این بانک‌ها خوشبین نیستند چون آنها به دلیل شفاف نبودن و در موارد زیادی معاف از مالیات بودن سپرده‌هایشان می‌توانند به شدت برای سوءاستفاده هایی مانند پولشویی یا فرار مالیاتی قرار بگیرند اما به هر حال کاربردهایی هم دارند.
در مورد ایران، بانک مرکزی دولت روحانی چندبار برای تاسیس این بانک‌ها در جزیره‌های ایرانی وسوسه شد و حتی یک بار مرحوم ترکان مشاور ارشد وقت رئیس‌جمهور از موافقت بانک مرکزی با تأسیس بانک‌های خصوصی (آفشور بانک) خبر داده و گفته بود که ۱۸ تقاضا از سوی سرمایه‌گذاران ایرانی برای تأسیس بانک‌های خصوصی در مناطق آزاد به بانک مرکزی ارائه شده که متقاضیان آنها به طور کل ایرانی هستند و بانک مرکزی با تعدادی از آنها موافقت کرده است.
همان موقع کارشناسان گفتند که این بانک‌ها می‌توانند نقاطی امن برای تجار ایرانی باشند و به طور کلی هم کارشان با ارز خواهد بود و هیچ‌گونه فعالیت ریالی نخواهند داشت اما وقتی به حرف‌های فرزین بر می‌گردیم می‌بینیم او از بانک آفشور حرف نمی‌زند بلکه از ریال آفشور می‌گوید و برای فارسی‌سازی آن هم از عبارت ریال برون‌مرزی استفاده می‌کند.
او خودش به طور دقیق منظورش را توضیح نمی‌دهد به همین دلیل هم باید به سراغ گمانه‌زنی‌ها رفت که تا اینجای کار دو سناریو را مطرح می‌کنند. اولی این است که منظور فرزین از ریال برون‌مرزی یا آفشور همان ریال دیجیتال است.
وحید شقاقی شهری یکی از حاضرین در جلسه با رئیس‌کل بانک مرکزی در این مورد به خبرگزاری راه پرداخت می‌گوید: «بانک مرکزی به دنبال این است که بتواند پول دیجیتال را در مبادلات تجاری ایران با کشورهای همسایه همانند عراق و افغانستان استفاده کند.
پول یا ریال دیجیتال به‌صورت متمرکز است که اختیار آن دست بانک مرکزی و غیر قابل ردیابی است. زمانی که ریال دیجیتال در مبادلات مرزی هم‌محور قرارمی‌گیرد، اعتماد در داخل کشور به این پول نیز بیشتر می‌شود.
در زمان ریاست علی صالح‌آبادی بر بانک مرکزی هم با هدف‌گذاری حذف ارزهایی همچون دلار و یورو از مبادلات تجاری ایران و روسیه، نماد معاملاتی روبل و ریال در بازار متشکل ارزی بازگشایی و معامله شد.
در حال حاضر هم به نظر می‌رسد با توجه به صحبت اخیر رئیس‌کل بانک مرکزی برنامه جدید بانک مرکزی برای حذف دلار از مبادلات تجاری، بررسی طراحی ریال آفشور و استفاده از ریال دیجیتال باشد اما جزئیاتی از این ریال و نحوه عملکرد آن در این زمینه منتشر نشده است.»
سناریوی دیگر که از نظر خیلی‌ها محتمل‌تر به نظر می‌رسد این است که منظور فرزین از ریال آفشور همان صادرات ریالی است؛ موضوعی که قبلا هم مطرح شده بود و حتی رسانه‌های نزدیک به دولت مانند فارس و تسنیم روی خوش به آن نشان نداده بودند.
صادرات ریالی به این معنی است که صادرکننده ایرانی در ازای فروش محصول به جای دلار و یورو و هر ارز دیگری ریال دریافت کند و با همان ریال هم بتواند تعهدات ارزی‌اش را با بانک مرکزی تسویه کند. عده‌ای معتقدند با این کار ارزش ریال تقویت می‌شود اما عده‌ای دیگر اعتقاد دارند که اتفاقا با این کار دولت به داد و ستد ریال، خارج از حوزه نظارتش رسمیت و رونق می‌دهد.
حسین دارابی، کارشناس مرکز پژوهشهای مجلس می‌گوید که طرفداران این روش در واقع روسیه را الگو قرار داده‌اند که با ملزم کردن خریداران اروپایی گاز به پرداخت روبلی به بانک گاز پروم روسیه، سعی کرد در مقابل تحریم‌ها ایستادگی کند اما موضوع در مورد ایران متفاوت است:
«به طور مثال اگر کشور آلمان یک میلیون یورو پرداخت گاز داشته باشد، ابتدا باید یک میلیون یورو را در بانک گاز پروم گذاشته تا این بانک آن را در بازار ارز روسیه بفروشد. هر زمانی که این ارزها در بازار روسیه فروخته شود، شرکت گازپروم، حساب خود را با آلمان تسویه شده می‌بیند؛ به عبارت دیگر، تا زمانی که تبدیل یورو به روبل انجام نشده و یوروی پرداختی به فروش نرفته باشد، تعهد پرداخت کشور اروپایی انجام نشده است.
در واقع اقدامات روسیه باعث شد تمام ارز حاصل از صادرات گاز، وارد بازار ارز این کشور شود اما صادرات ریالی مطرح شده در ایران این‌گونه است که عملاً هیچ ارزی به داخل کشور برنمی‌گردد زیرا طرف تجاری با ریال، هزینه کالا را پرداخت کرده است، به طور مثال صادرکننده‌ای به عراق یک میلیون دلار صادر می‌کند و به جای دریافت ارز، از طرف عراقی ریال دریافت می‌کند.
در حالی که طرف عراقی ریال لازم برای کالای ایرانی را در بازار ارز سلیمانیه عراق، از فرد ایرانی که ممکن است قصد خروج سرمایه و یا تأمین ارز لازم برای قاچاق کالا داشته باشد، تأمین می‌کند؛ به این‌ترتیب تاجر عراقی ریالی که در یک بازار غیررسمی تهیه کرده را به صادرکننده داده است و هیچ ارزی وارد بازار رسمی ارز کشور نمی‌شود.
در صادرات ریالی ایران به نوعی ارز حاصل از صادرات در بازارهای خارجی و خارج از اراده و کنترل بانک مرکزی و حاکمیت به فروش می‌رسد؛ در حالی که این اقدام با صادرات روبلی روسیه کاملاً متفاوت و متعارض است؛ همانطور که اشاره کردم، صادرات ریالی و روبلی تنها در ظاهر و اسم شباهت دارند ولی در ماهیت کاملاً با یکدیگر در تضاد هستند.»
