جولان دلالان در بازار کاغذ کشور

هفت صبح، مونا موسوی| مغازه‌های کتابفروشی راسته خیابان انقلاب، به جز کتابفروشی‌هایی که به نشر و فروش کتب کمک‌درسی و کنکور و دانشگاهی مشغول هستند، رکودی شدیدتر از هر دوره‌ای را تجربه می‌کنند. فروش اندک کتاب که ماحصل دو اتفاق همزمان است؛ کاهش قدرت خرید مردم و رشد شدید قیمت کتاب.

برای مثال، کتاب «ذهن روسی در نظام شوروی» نوشته آیزایا برلین، سال 1391 به قیمت 24هزار تومان به فروش می‌رسید که امسال، 390هزار تومان قیمت‌گذاری شده (16.5 برابر قیمت اولیه). کتاب «فرنی و زویی» اثر سلینجر، سال 1397 فقط 16هزار تومان قیمت داشت که امروز برای خرید آن باید 150هزار متقبل شوید؛ یعنی بیش از 9 برابر. نمونه آخر هم کتاب «تو نخواهی کشت» است که مجموعه‌ای از مقالاتی ا‌ست که درباره رمان جنایت و مکافات نوشته شده‌. این کتاب که سال 1393 با قیمت 24هزار تومان در دسترس علاقه‌مندان بود، امروز 225هزار تومان قیمت خورده است.

همین وضعیت، به طور دقیق برای رسانه‌های مکتوب تکرار شده و برای همین است که این روزها، پیشخوان دکه‌های روزنامه‌فروشی که زمانی مملو از روزنامه‌های آن روز بود، جای خود را به مجلات خانواده، جدول و سرگرمی داده که همان‌ها هم البته فروش نمی‌روند و بعد از گذشت چند وقت، در مجموعه‌های باطله با قیمت‌های بسیار کمتر به فروش می‌رسند.

کاغذبازی در حاشیه بازار

بازار کاغذ در ایران در دهه گذشته مسیری عجیب و البته همگام با بازارهای پرحاشیه کالاهایی چون خودرو و لوازم خانگی را طی کرده که تأثیر آن را به‌وضوح در وضعیت مصرف‌کنندگان عمده، به‌ویژه رسانه‌ها‌ می‌بینیم.سال ۱۳۹۴ و در پی تاکید رهبری برای حمایت از تولید داخلی کاغذ، موجی از راه‌اندازی کارگاه‌های تولیدی شکل گرفت. این موج باعث شد که بسیاری از فروشندگان سنتی کاغذ در خیابان‌های بهارستان و ظهیرالسلام نیز با تهیه دستگاه‌های برش صنعتی و تجهیزات بسته‌بندی، وارد مسیر تولید شوند. آنها رول‌های کاغذ را از چین و هند وارد کرده و با برش‌هایی در اندازه‌های A4 و A3 تحت عنوان برندهای معروف خارجی در بازار عرضه می‌کردند. هرچند ظاهر این مسیر تولیدی عادی به نظر می‌رسید اما در واقع محصول نهایی با نام برندهای خارجی ارائه می‌شد.

تولید کاغذ در کارگاه‌های زیرپله‌ای

با گذر زمان، مشکلات آشکار شدند؛ بسیاری از کارگاه‌های کوچک زیرپله‌ای تخلفاتی انجام دادند ازجمله عدم تطابق تعداد برگه‌ها در هر بسته با اطلاعات درج‌شده و استفاده از کاغذهای بی‌کیفیت چینی که مناسب چاپ نبوده و باعث پخش شدن جوهر در چاپخانه‌ها می‌شد. این نارسایی‌ها موجب بی‌ثباتی در بازار شدند، در حالی‌که برخی از مدیران همین واحدهای تولیدی به دفاتر بزرگ‌تری در بهارستان نقل مکان کرده بودند.

این افراد به واسطه همان زیرساخت ابتدایی، تبدیل به بزرگ‌ترین واردکنندگان رول کاغذ شدند. گرچه بعدها کیفیت برش‌ها و بسته‌بندی را بهبود بخشیدند اما در عمل تولیدکنندگان واقعی داخلی را از میدان رقابت خارج کردند و بسیاری از آنها مجبور شدند فعالیت خود را از تولید کاغذ چاپی به سمت بسته‌بندی تغییر دهند.

صنعت کاملا وابسته به واردات

از سوی دیگر، خمیر کاغذ یا پالپ که ماده اولیه اصلی این صنعت است، کاملا وارداتی بوده و از کشورهایی نظیر اندونزی، مالزی، چین، هند، برزیل، پرتغال و کره جنوبی تامین می‌شود. در این میان، کیفیت تولیدات کشورهای برزیل، اندونزی، مالزی و پرتغال نسبت به سایر تولیدکنندگان جهانی بالاتر است.

کمبود پالپ و افزایش نرخ ارز، تولیدکنندگان داخلی را عملا از رقابت بیرون انداخت و شرکت‌هایی مانند چوب و کاغذ مازندران از چرخه تولید خارج شده و شرکت کاغذ پارس با وجود فعال بودن در بازار بورس، در آستانه ورشکستگی قرار گرفت به طوری‌که تا سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۹۰درصد ضرر به سهامداران خود وارد کرده است.

همین موضوع باعث شد بازار کاغذ اکنون عملا در فهرست واردکنندگان قرار گیرد، گروه‌هایی که تخصص، نفوذ و کنترل گسترده‌ای بر این حوزه دارند. برای تحلیل دقیق‌تر این وضعیت، باید به چند شاخص کلیدی توجه کرد.

کاهش تدریجی تولید داخلی کاغذ

در حوزه تولید داخلی و واردات، آمار نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۴ تولید داخلی کاغذ حدود ۵۶هزار تن، واردات بالغ بر ۲۲۰هزار تن و مصرف تخمینی حدود ۲۸۰هزار تن بوده است. این ارقام در سال ۱۳۹۸ به ترتیب به ۲۶هزار تن تولید داخلی، ۹۰هزار تن واردات و ۱۲۰هزار تن مصرف تغییر پیدا کرد. در سال ۱۴۰۲ نیز تولید داخلی به حدود ۴۰هزار تن رسیده و واردات به ۲۶۰هزار تن افزایش یافت که مصرف تخمینی را به حدود ۳۰۰هزار تن می‌رساند. روند کاهش تولید و افزایش واردات نشان‌دهنده فشار بر تولید ملی و وابستگی روزافزون به منابع خارجی است.

افزایش شدید قیمت کاغذ در کشور

در مورد قیمت‌ها، در سال ۱۳۹۴ هر بند کاغذ تحریر حدود ۷۹هزار تومان بود. این رقم در سال ۱۳۹۷ به حدود ۲۵۰هزار تومان رسید که افزایشی بیش از ۳۲۰درصد را نشان می‌دهد. در سال ۱۴۰۰ قیمت به ۹۰۰هزار تومان افزایش یافت که رشد ۲۶۰درصدی داشت و در سال ۱۴۰۳ قیمت‌ها به حدود یک میلیون و ۳۰۰هزار تومان رسید که نسبت به سال قبل حدود ۴۵درصد افزایش داشته است. این تغییرات شدید قیمتی نتیجه مستقیم نوسانات ارزی، افزایش هزینه واردات، کمبود مواد اولیه و ضعف در ساختار حمایتی است.

با نگاهی تحلیلی می‌توان دلایل بحران بازار کاغذ ایران را این‌گونه طبقه‌بندی کرد؛ وابستگی شدید به واردات مواد اولیه به‌ویژه پالپ، نوسانات شدید نرخ ارز که منجر به بی‌ثباتی در بازار می‌شود، وجود رانت و مافیای واردات که مانع رقابت سالم شده‌اند، کمبود منابع بازیافتی (آخال) و فقدان ساختارهای پایدار حمایتی دولتی که تولیدکننده داخلی را بی‌پناه گذاشته‌اند.

جولان دلالان در بازار کاغذ کشور

دلالان و مافیای کاغذ نقش برجسته‌ای در تشدید این بحران دارند. بازار طی سال‌های اخیر تحت سیطره گروه‌هایی قرار گرفته که در تامین، سیاست‌گذاری و توزیع، نفوذ و کنترل قابل‌توجهی دارند. ویژگی‌ اصلی این گروه‌ها، انحصار در واردات است که فقط در اختیار تعداد محدودی از شرکت‌ها قرار دارد و موجب از بین رفتن رقابت سالم شده. این گروه‌ها با استفاده از ارتباطات سیاسی و اطلاعات رانتی، موفق به دریافت سهمیه‌های کلان و حتی ارز ترجیحی شده‌اند.

سازوکار توزیع نیز غیرشفاف و تبعیض‌آمیز بوده و در برخی دوره‌ها، کاغذ یارانه‌ای به ناشرانی اختصاص یافته که فعالیت واقعی نداشتند، در حالی‌که ناشران فعال از دریافت سهمیه محروم شدند. فضای واردات‌محور ایجادشده توسط این مافیا، تولیدکنندگان داخلی مانند کارخانه‌های مازندران، پارس و زاگرس را به حاشیه رانده یا به تعطیلی کشانده است. همچنین شرایط خاص مانند تحریم، کمبود برق و ناترازی انرژی باعث شده تا انحصار در بازار استمرار یابد.

پیامدهای فعالیت این مافیا کاملا ملموس است. افزایش قیمت‌ها یکی از نتایج بارز آن است، چنان‌که قیمت هر بند کاغذ تحریر از حدود ۷۹هزار تومان در سال ۱۳۹۴ به حدود یک میلیون و ۳۰۰هزار تومان در سال ۱۴۰۳ رسیده است. واردات کاغذهای بی‌کیفیت چینی نیز موجب افت کیفیت محصولات چاپی شده و رسانه‌ها و بنگاه‌های نشر را با بحران کاهش تیراژ و بیکاری مواجه کرده است. در نهایت، بسیاری از کارخانه‌های تولیدی نیز به دلیل نبود سفارش و پشتیبانی یا تعطیل شده‌اند یا تغییر کاربری داده‌اند.