دشواری‌های نفس کشیدن در سیستان
سیستان و بلوچستان به کانون توفان‌های گرد و غبار و بحران زیست‌محیطی بدل شده است
هفت صبح، حمیدرضا خالدی| «خدا به خیر کند... تا چند متری هم دیده نمی‌شود. جاده که اصلا مشخص نیست. مردم اینجا چطور رانندگی می‌کنند؟ اصلا چطور زندگی می‌کنند؟! » اینها را مسافری می‌گوید که برای کاری به زابل رفته و حالا با راننده شرکت، در حال برگشت به زاهدان و محل اقامتش است. آنهم در عصرگاهی که توفان طول دید را به شدت کاهش داده است. توفانی که شاید آخرین بقایای بادهای 120 روزه باشد.
گرچه مردم این خطه با توفان‌های شن و گرد و غبار عادت کرده‌اند و چاره‌ای ندارند جز همزیستی با آنها. شرایطی که هر از چند گاهی آسمان استان سیستان و بلوچستان را تاریک کرده و مدارس و حتی گاهی ادارات را به تعطیلی می‌کشاند. درست مانند روزهای اخیر که باعث تعطیلی مدارس در پنج شهر شمالی بخش سیستان و دیرتر شروع شدن ساعت کاری ادارات این مناطق شد.
آب و هوای خشک سیستان و بلوچستان از یکسو و خشک شدن دریاچه هامون باعث شده تا هر ساله – و به‌ویژه در سال‌های اخیر - شهروندان ساکن در این استان شاهد بروز توفان‌های گرد و غبار طولانی مدت باشند، توفان‌هایی که اکثرا به قدری شدت می‌گیرد که نه تنها زندگی مردم را مختل می‌کند که بر سلامت و حتی زیرساخت‌ها و اقتصاد منطقه نیز آسیب‌های جدی وارد می‌کند.
شدت گرفتن توفان‌های گرد و غبار در مناطق شمالی استان یعنی در منطقه سیستان شامل پنج شهرستان زابل، هیرمند، نیمروز، زهک و هامون به بیش از ۱۲۰ روز در سال رسیده و به همین دلیل از آن به عنوان بادهای 120 روزه یاد می‌کنند.
کارشناسان معتقدند که بیشترین دلیل بروز این توفان‌ها، به خاطر شدت گرفتن خشکسالی ناشی از قطع شدن «حق آبه » ایران در رودخانه هامون است. به زبان ساده سال‌هاست که افغانستان رودهای نشأت گرفته از سرمنشأ هامون در کشور خود را به بهانه کاهش بارندگی بسته است و اجازه نمی‌دهد تا آب این رودخانه وارد ایران و دشت سیستان شود. همین مسئله عاملی شده برای اینکه تالاب بین‌المللی هامون، تبدیل به اصلی‌ترین مرکز و کانون تولید این توفان‌ها شود و با وزش بادهای فصلی، انبوهی از ذرات خاک و غبار به هوا بلند شود و در مسیر خود به توفان‌هایی خطرناک بدل شود و به سایر نقاط استان و حتی استان‌های همجوار نیز سرایت کند.
حق آبهای که پرداخت نمی‌شود
به گفته کارشناسان دولت افغانستان بر اساس قراردادی که در زمان نخست وزیری هویدا با این کشور امضا شد، باید اجازه دهد تا در همه ایام سال، در هر ثانیه 26 مترمکعب آب به هیرمند بیاید که جمعاً این مقدار در سال حدود 820 میلیون مترمکعب می‌شود. حجم آبی که در واقع همان حق‌آبه معروف تالاب بین‌المللی هامون است که افغانستان سال‌هاست از عمل به آن سر باز می‌زند.
بر اساس گزارش‌های منتشر شده، سیستان سالانه به حدود 400 میلیون مترمکعب آب در بخش کشاورزی و حدود 400 میلیون مترمکعب آب، در بخش‌های آشامیدنی و صنعت نیاز دارد. به بیانی اگر افغانستان همین 800 تا 850 میلیون مترمکعب آب را رهاسازی کند، می‌تواند از خشکسالی این استان و بروز توفان‌های گردو خاک جلوگیری کند.
با این حال تا همین چند سال قبل، از آنجایی که نمی‌توانست منابع آبی خود را به خوبی کنترل کند، سیلاب‌های ناشی از بارندگی وارد سیستان می‌شد که بخشی از آب تالاب هامون را تامین می‌کرد. اما از چند سال قبل این کشور کاملا جلوی ورود آبهای سطحی و سیلاب‌ها به ایران را گرفته و همین امر باعث بروز چالش زیست محیطی بزرگی برای این استان غربی کشور شده است.
در صدر لیست جهانی
چند سال قبل محمود خسروی، رئیس وقت دانشکده جغرافیای دانشگاه سیستان وبلوچستان، گفته بود گرچه پدیده گرد و غبار مشکلی جهانی است اما سیستان‌وبلوچستان با بیش از ۲۲۰ روز گرد و غبار بر اساس شواهد علمی یکی از بحرانی‌ترین نقاط جهان محسوب می‌شود.
این استاد اقلیم‌شناسی گفته بود؛ وقتی میزان غلظت ذرات زیر دو و نیم میکرون به بیش از ۳۰ برابر حد مجاز برسد شرایط برای زندگی بسیار خطرناک خواهد شد. به گفته خسروی، مهمترین موضوع برای مدیریت بحران و کاهش اثرات گرد و غبار، تامین حق‌آبه تالاب بین‌المللی هامون است که می‌تواند از بروز گرد و غبار تا حد زیادی جلوگیری کند.
از سیستان تا زاهدان
در طول سال‌های اخیر با وجود تلاش‌های صورت گرفته توسط دولت‌های مختلف، افغانستان همچنان از آزاد کردن حق آبه هامون سر باز می‌زند و حتی یکسال قبل، این موضوع می‌رفت تا به بحرانی بین دو کشور بدل شود. سیاستی که باعث شده تا هر سال بر آمار تعداد روزهایی که مردم این استان و بخصوص شهروندان سیستانی به خاطر توفان‌های شن و گرد و غبار زمین‌گیر شوند، افزوده شود. توفان‌هایی که حالا باعث شده تا روزهای زیادی مدارس یا ادارات یا هر دو تعطیل شوند و عملا استان به حالت نیمه تعطیل در آید. نمونه عینی آن نیز تعطیلی مدارس در پنج شهر توفان خیز سیستان در روز یکشنبه و دو ساعت زودتر باز شدن ادارات بود.
مجید محبی، مدیرکل مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان نیز در مورد وضعیت توفان‌های گرد و غبار در این استان به «هفت صبح» می‌گوید: بادهای تابستانی که به خاطر شرایط اقلیمی تقریبا هر ساله از خرداد تا اواخر تابستان در منطقه و بخصوص بخش سیستان می‌وزند باعث می‌شوند تا گرد و غبار خاک‌های دشت سیستان و بخصوص هامون را با خود ببرند و کم کم به توفان‌هایی سهمگین بدل شوند که با سرعت زیادی که دارند تقریبا کل استان را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند.
وی با ذکر اینکه وزش باد د
ر روزهای اخیر به 90 کیلومتر در ساعت رسیده است می‌گوید: همین بادهای شدید باعث می‌شود تا گرد و خاک را از زمین‌های عمدتا رسی هامون خشک شده بلند کنند و حتی تا زاهدان ببرند.
افزایش چشمگیر روزهای توفانی
اما آیا آمار توفان‌ها در سال جاری بیشتر از سال‌های گذشته بوده است؟ سوالی که محبی در پاسخ به آن می‌گوید: بله. امسال خشکسالی شدت بسیار بیشتری داشته و بارش‌ها نیز به نحو قابل تاملی کمتر بوده است که همین امر باعث شده تا روزهای زیادی ادارات و مدارس مناطق درگیر با توفان تعطیل شوند و در عین حال همانطور که می‌بینید، این پدیده حتی تا الان که در مهرماه هستیم نیز ادامه داشته باشد. در حالیکه قبلا حداکثر تا اواخر تابستان این توفان‌ها خاتمه پیدا می‌کرد. ولی از آنجاییکه در تابستان مدارس تعطیل بودند، اخبار مرتبط با این توفان‌ها و تبعات آن چندان که باید و شاید، انتشار پیدا نکرده است.
اجرای طرح‌های بی‌فایده
دولت‌ها، طی چند سال گذشته بارها از طرح‌هایی گفته‌اند که به اعتقاد خودشان می‌توانست توفان‌ها و تبعات آن را کاهش دهد. با این حال محبی در این مورد می‌گوید: ریشه بروز توفان‌های سیستان و بلوچستان از دو منشأ داخلی و خارجی است. در گذشته چند طرح پایلوت برای کنترل گردوغبار و توفان‌های ناشی از آن پیشنهاد شده بود. اما بنابر دلایل علمی تا وقتی‌که حق‌آبه ما باز نشود و یا تا زمانیکه بارندگی‌های خوبی نداشته باشیم، عملا اجرای این طرح‌ها نیز بی‌نتیجه خواهد بود.
افزایش آمار بیماران
از جمله تبعات مهم توفان‌های گرد و غبار تهدید سلامت شهروندان است. موضوعی که مدیرکل مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان نیز آن را تایید کرده و می‌گوید: هر وقت توفان‌های منطقه شدت می‌گیرند، آمار مراجعان به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی و بیماران تنفسی و قلبی و... هم شدت می‌گیرد.
بخصوص در چند ماهه اخیر این آمار رشد قابل توجهی را داشته است که می‌تواند زنگ خطری برای سلامت مردم این مناطق باشد. با این تفاصیل به نظر می‌رسد شاید بهترین راهکار برای کاهش توفان‌های گرد و خاک در سیستان و بلوچستان دعا کردن برای بارش باران باشد! چرا که نه افغانستان حاضر است حق‌آبه هامون را بپردازد و نه دولت‌ها برنامه خاصی برای مهار آن دارند.
