سرزمین بی‌برف، آسمان بی‌باران | دمای ۵۰ درجه در ایران؛ زنگ خطر جدی
کارشناسان اقلیم در گفت‌وگو با هفت صبح از دگرگونی عمیق در الگوهای دمایی و بارشی ایران می‌گویند
هفت صبح، رها قویدل| در حالی که جهان با موجی از آشفتگی دمایی بی‌سابقه، کاهش بارندگی‌های فصلی و تغییرات چشمگیر در الگوهای آب‌وهوایی روبه‌روست، نگرانی‌ها درباره روند شتابان گرمایش زمین بیش از هر زمان دیگری جدی شده است. آمارها و هشدارهای علمی نشان می‌دهد که این پدیده نه تنها یک تهدید بلندمدت برای نسل‌های آینده است، بلکه همین امروز هم زندگی و امنیت زیست‌محیطی میلیون‌ها نفر را تحت‌تاثیر قرار داده است.
ایران نیز به‌عنوان کشوری در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان، به طور مستقیم با آثار این بحران جهانی مواجه شده و گرمایش زمین دیگر مفهومی دور از ذهن یا یک هشدار کلیشه‌ای و به معنای بروز اتفاقی ناگهانی و بی‌سابقه نیست، بلکه روندی آماری و تدریجی است.
برای نمونه، اگر 10 سال پیش در ایران تنها ۲۰ مورد دمای بالای ۵۰ درجه ثبت می‌شد، اکنون این عدد به بیش از ۴۰ مورد در سال می‌رسد. «امین فضل‌کاظمی» رئیس اداره پایش و محاسبات مرکز خشکسالی و تغییر اقلیم سازمان هواشناسی به هفت‌صبح می‌گوید: «افزایش تعداد روزهای بسیار گرم و کاهش روزهای سرد، از نشانه‌های روشن تغییر اقلیم به شمار می‌رود. یکی از مهم‌ترین پیامدهای این گرمایش کاهش بارش برف است که در تنظیم دمای هوا و ذخیره منابع آبی نقش کلیدی دارد».
به گفته وی، برف نقشی مهم در خنک‌کردن پهنه‌های وسیع کشور دارد و نبود آن باعث گرم‌تر شدن سطح زمین، تبخیر بیشتر، کاهش منابع آبی و فشار بر منابع زیرزمینی می‌شود و در مناطقی مانند آذربایجان، شدت گرما در تابستان را افزایش می‌دهد. از طرفی، نبود برف در فصل زمستان باعث از بین رفتن اثر خنک‌کنندگی طبیعی در بازه‌ای از سال می‌شود که اهمیت زیادی در تعادل دمایی منطقه دارد.
قطب شمال؛ آینه تغییرات اقلیمی
در قطب شمال، نسبت بارش برف به باران در حال تغییر است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که در 10 تا 15 سال آینده، بیشتر بارش‌ها به جای برف، به صورت باران خواهد بود. فضل‌کاظمی معتقد است این روند می‌تواند ساختار اکولوژیک قطب را دگرگون کند.
برف تازه در مناطق قطبی بیش از ۹۰درصد انرژی خورشیدی را بازتاب می‌دهد اما در صورت جایگزینی آن با باران یا ذوب‌شدن، این مناطق انرژی بیشتری جذب می‌کنند و فرایند گرمایش تشدید می‌شود. این تغییر نه تنها اکوسیستم‌های قطبی را تهدید می‌کند، بلکه با تغییر الگوهای آب‌وهوایی در مناطق دیگر جهان نیز همراه خواهد بود.
هشدارهای سازمان ملل
بر پایه آخرین گزارش هیئت بین‌الدولی تغییر اقلیم (IPCC) وابسته به سازمان ملل، جهان به‌سوی عبور از مرز افزایش دمای ۱.۵ درجه سانتی‌گراد نسبت به دوران پیشاصنعتی پیش می‌رود؛ مرزی که عبور از آن، خطر وقوع پدیده‌های اقلیمی غیرقابل بازگشت را افزایش می‌دهد.
در این گزارش تاکید شده که برای مهار بحران، باید کاهش سریع و گسترده‌ای در انتشار گازهای گلخانه‌ای انجام شود و اگر اقدام فوری صورت نگیرد، تا پایان دهه ۲۰۳۰ بیش از ۳ میلیارد نفر در جهان در معرض تنش‌های آبی، گرمای کشنده و مهاجرت اقلیمی قرار خواهند گرفت. در خاورمیانه، افزایش دمای هوا، کاهش بارندگی و افزایش توفان‌های گرد و غبار از پیامدهای محتمل هستند.
دمای ۵۰ درجه در ایران؛ زنگ خطر جدی
برخی شهرهای ایران در اردیبهشت ماه دمای بالای ۵۰ درجه را تجربه کردند. فضل‌کاظمی معتقد است: «رخ دادن چنین دمایی در ماهی که معمولاً معتدل است، نشان‌دهنده شدت تغییرات اقلیمی است. حتی برخی پژوهشگران بین‌المللی نیز وقوع چنین دمایی را در این بازه زمانی بی‌سابقه می‌دانند».
او یادآور می‌شود که جنوب و جنوب‌غرب ایران بیشترین آسیب را از گرمایش می‌بیند. در برخی روزها، دمای ثبت‌شده در شهرهایی مانند آبادان و اهواز بالاتر از تمام نقاط دیگر جهان گزارش می‌شود. تداوم این شرایط می‌تواند زیرساخت‌های شهری، به‌ویژه در بخش انرژی و سلامت را با چالش‌های جدی روبه‌رو کند.
کشاورزی، پوشش گیاهی و چالش‌های زیست‌محیطی
از دید فضل‌کاظمی، گرمایش زمین مستقیما بر نیاز آبی گیاهان اثر می‌گذارد و موجب افزایش تبخیر، کاهش بارندگی موثر و افت بهره‌وری می‌شود. یکی از راهکارهای موثر، توسعه پوشش گیاهی است که نه‌تنها به مقابله با گرما کمک می‌کند، بلکه در سطح شهرها نیز اثر خنک‌کننده دارد.
گیاهان با بازتاب نور فروسرخ، کاهش دمای خاک و ایجاد سایه، نقش حیاتی در این بین دارند.او تاکید می‌کند که شهرسازی باید به‌سمت استفاده از راه‌حل‌های طبیعی برود؛ ازجمله احداث فضاهای سبز، پشت‌بام‌های سبز و استفاده از مصالح بازتابنده نور خورشید در محیط‌های شهری.
مهندسی اقلیم؛ راهکار یا تهدید؟
برخی فناوری‌ها هم برای مهار گرمایش زمین وجود دارد، ازجمله تزریق ذرات گوگرد به لایه‌های فوقانی جو یا استفاده از پوشش‌های سفیدرنگ در مناطق قطبی. با این حال، فضل کاظمی هشدار می‌دهد که چنین راهکارهایی می‌توانند پیامدهای ناشناخته و حتی مخربی داشته باشند. او می‌گوید:«راه‌حل اصلی، کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و بهره‌گیری از انرژی‌های پاک مانند خورشید و باد است. جهان به این سمت در حال حرکت است و ما نیز باید با استفاده از ظرفیت‌هایمان وارد این مسیر شویم».
سیاست، اقتصاد و آینده ایران
این کارشناس حوزه خشکسالی و تغییر اقلیم با اشاره به ابعاد سیاسی موضوع یادآور می‌شود: «ایران به‌عنوان صادرکننده نفت، در آینده ممکن است با فشارهای بین‌المللی بیشتری روبه‌رو شود. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر تنها یک انتخاب زیست‌محیطی نیست، بلکه ضرورتی اقتصادی و سیاسی است».
او تاکید می‌کند: «حرکت به‌سمت انرژی‌های پاک، می‌تواند برای کشور ما فرصت‌ساز باشد؛ به‌شرط آنکه برنامه‌ریزی دقیق و حمایتی وجود داشته باشد. این مسیر هم به کاهش گرمایش زمین کمک می‌کند و هم آینده‌ای پایدارتر برای ایران رقم می‌زند».
