تاریخ فشرده گیلاس و بقیه دوستان
هر آنچه باید در مورد میوه‌های تابستانی بدانید
هفت صبح| تابستان شده است. روی پشت بام‌ها هرروز هزاران نفر، عمدتا مردان، در حال تعویض پوشال‌های کولر آبی هستند و در خیابان‌ها، صدها مسافر در حال جدال با راننده‌های اسنپ و تپسی که «کولر» بگیرند. در تهران، یکی دو روز آخر هفته کمی هوا بهتر خواهد بود ولی از یکشنبه هفته بعد، کمترین میزان دما، ۲۵درجه سانتی‌گراد است.
تابستان البته فقط گرما ندارد. حجم عظیمی هم میوه تابستانی دارد که به بازار عرضه می‌شوند؛ هر چند که قیمت میوه در این سال‌ها، چندان ارزان نیست و بخشی از این میوه‌ها حتی از سبد طبقه متوسط هم حذف شده است.
اما به هر حال گفته‌اند «وصف‌العیش، نصف‌العیش». پس تصمیم گرفتیم وسط این همه بحث‌های سنگین انتخاباتی، کمی از میوه‌های تابستانی بگوییم.
تاریخ گیلاس را با هم مرور کنیم، ببینیم قطب گوجه‌سبز در کشور کجاست، قیسی درست است یا زردآلو و آیا واقعا هندوانه آن‌قدر که میگویند محصولی ضدمحیط زیستی است یا نه. پس با ما همراه باشید برای ۲۰پروفایل کوتاه حدود ۱۵۰کلمه‌ای درباره میوه‌های تابستانی که خواندن هرکدامش یک دقیقه طول خواهد کشید و در نهایت، امید است که بعد از حدود 20دقیقه، حس خوشایندی از شیرینی و خنکی به شما بدهد.
انبه
حتما شما هم متوجه شدید که چند سالی است در فصل‌های گرم، وانتی‌های سیاری دست‌کم در تهران انبه پاکستان را با قیمتی معقول می‌فروشند و میزان مصرف این میوه بالا رفته است. انبه، اساسا میوه‌ای محصول اقلیم گرمسیری کشورهای آسیای جنوبی مثل هند یا پاکستان است. هند، تقریبا نیمی از انبه جهان را تولید می‌کند. حدودا ۲۵میلیون تن در سال. در ایران، استان هرمزگان، قطب تولید انبه است و پس از آن، این میوه در سیستان‌وبلوچستان هم کاشت می‌شود.
گفته می‌شود انبه برای نخستین‌بار، توسط بازرگانان ایران وارد بندرعباس شد و نخستین بار در منطقه نورآباد میناب یک باغ انبه تاسیس شد که متاسفانه حدود 8سال پیش درختان آن با قدمت حدود ۷۰۰سال در آتش سوخت. کل میزان تولید انبه ایران ۴۰هزار تن در سال است که با توجه به وزن سنگین این میوه مثلا معادل ۲۵میلیون انبه است و از این روست که شاهد واردات از پاکستان هستیم.
انجیر
معروف است به یکی از میوه‌های قرآنی. در قرآن سوره‌ای به نام تین داریم که خدا در ابتدای آن به انجیر و زیتون سوگند خورده است. البته برخی میگویند این سوگند در واقع سوگندی است به منطقه شام و بیت‌المقدس. انجیر میوه‌ای است که ذاتا متعلق به منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا است و همین حالا هم، بزرگ‌ترین تولیدکننده آن، ترکیه با حدود ۳۵۰هزار تن است. به این‌ترتیب، این کشور تقریبا یک‌سوم از کل انجیر تولیدی جهان را تولید می‌کند. مصر در جایگاه دوم قرار دارد.
در ایران حدود یک‌سوم ترکیه یعنی نزدیک به ۹۵هزار تن انجیر به دست می‌آید و همانطور که حدس می‌زنید، استان فارس و به طور مشخص شهر استهبان، قطب تولید انجیر در کشور است. انجیر البته جزو میوه‌هایی است که به صورت خشک‌شده هم به مصرف می‌رسد و در سال‌های اخیر به تبع گسترش بیماری دیابت در ایران، مصرف انجیر خشک نیز رونق گرفته است.
انگور
میوه عجیبی است. از سویی نامش ۱۱بار در قرآن آمده و از سویی دیگر مبنایی است برای تولید مشروبات الکلی و از این رو هر ساله می‌شنویم که در میدان تره‌بار تهران گرفتن آب‌انگور ممنوع می‌شود.
در ایران انگور ملایر معروف است و به‌عنوان پنجاه‌وسومین میراث مهم جهانی کشاورزی، در سازمان فائو به ثبت رسیده است. بااین‌حال، بیشترین میزان تولید انگور در کشور مربوط به استان فارس است.
در کل کشور، سالیانه، 3میلیون و ۲۰۰هزار تُن انگور برداشت می‌شود و ایران از این نظر در جهان رتبه هشتم را در اختیار دارد؛ اما احتمالا نمی‌توانید حدس بزنید که کدام کشور بیشترین میزان تولید انگور در جهان را دارد، چین!! حدود ۵۰درصد از کل انگور جهان یعنی حدود ۱۳/۵ میلیون تُن انگور سالیانه در این کشور برداشت می‌شود.
انگور هم جزو میوه‌هایی است که خشک‌شده آن به‌صورت کشمش، مورد استفاده به خصوص برای بیماران دیابتی قرار می‌گیرد.
آلبالو
شهرهای زیادی در ایران هستند که خود را قطب تولید آلبالو در کشور می‌دانند. از فیروق در استان آذربایجان غربی گرفته تا زازران در استان اصفهان. با این‌حال، از نظر استانی ظاهرا این استان تهران است که در صدر استان‌های کشور قرار دارد.
سطح زیر کشت باغات آلبالو در کشور حدود ۲۵هزار هکتار است و حدود ۱۶۰هزار هکتار آلبالو از این میزان باغ به‌دست می‌آید. در جهان، ترکیه با حدود ۹۰۰هزار تُن تولید آلبالو در صدر قرار دارد و آمریکا و شیلی با حدود ۳۵۰هزار تن در رده‌های دوم و سوم قرار دارند. آلبالو در ایران البته، فقط به‌صورت میوه در فصل تابستان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و به صورت ترشی، در قالب غذا و حتی به صورت به اصطلاح هله‌هوله نیز استفاده می‌شود. از سوی دیگر این میوه، وارد ادبیات ضرب‌المثلی ایران هم شده و به کسی که ضعف بینایی از خود نشان بدهد می‌گوید چشمانش آلبالو گیلاس می‌چیند.
آلو
ناگفته پیداست که آلوی «برغان» است که در افواه مردم مشهور است. برغان روستایی در استان البرز و در نزدیکی شهر کرج ولی از توابع شهرستان ساوجبلاغ است. از سوی دیگر شهری در شمال شرقی ایران هم قرار دارد به نام شهر خرو که در نزدیکی شهر نیشابور قرار دارد و پایتخت آلوی مشهور دیگری است به نام آلو بخارا. در ایران سالیانه، نزدیک به ۴۳۰هزار تن آلو تولید می‌شود. اگر اینطور باشد؛ ایران باید بعد از چین که ۶/۶میلیون تُن و رومانی که نیم‌میلیون تُن آلو تولید می‌کند در جای سوم تولید آلو در جهان قرار بگیرد.
با این‌حال، برخی رتبه چهارم و حتی برخی دیگر، رتبه دهم تولید آلو را از آنِ ایران می‌دانند. بیشترین میزان تولید آلو در ایران در استان خراسان رضوی است و خب شاید نباید بگوییم که این میوه به صورت خشک‌شده و ترش در بسیاری از غذاهای ایرانی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و اساسا یک خورشت هم به نام آلو اسفناج و یک خورشت دیگر به نام آلو داریم.
آناناس
ایران در مصرف آناناس کشوری کاملا وابسته است و آمارهای سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد سالیانه ۲۰میلیون دلار از این میوه وارد کشور می‌شود که البته میزان قاچاق به‌خصوص قاچاق کمپوت آناناس را باید به این آمار افزود. با این‌حال، همین واردات مشکلاتی داشته مثل اینکه چون نارس چیده می‌شود، در مقصد (ایران) به صورت کامل نمی‌رسد و در نهایت، آناناس مصرفی با کیفیت اصلی فاصله دارد.
از این روست که از سال ۱۳۹۶ حدود 5هزار بوته آناناس از هندوستان وارد ایران شد تا ما هم بتوانیم آناناس تولید کنیم و در حال‌حاضر، در برخی مناطق مثل چابهار و نیز در برخی دیگر از مناطق به صورت گلخانه‌ای این میوه کشت می‌شود. با این‌وجود، ما هنوز هم این میوه را به شکل عمده وارد می‌کنیم.
بیشتر آناناس‌هایی که به شکل میوه وارد ایران می‌شود، از مبدا فیلیپین می‌آید که دومین کشور بزرگ تولیدکننده این میوه در جهان است. نخستین کشور اندونزی است. این هم جالب است که ما آناناس را به صورت فرانسوی تلفظ می‌کنیم و انگلیسی‌ها به آن پاین‌اپل میگویند.
تمشک
نکا، شهری در استان مازندران، پایتخت تولید تمشک در ایران است. البته به طور کلی می‌توان استان مازندران را استانی دانست که بیشترین میزان تولید این میوه را در اختیار دارد و برخی میگویند که بیشترین میزان تولید نه در شهر نکا که در شهر ساری است. به دلیل وجود آنتی‌اکسیدان‌ها در این میوه آن را به عنوان یک میوه درمانی حتی برای پیشگیری از سرطان نیز می‌شناسند و در آبمیوه فروشی‌ها نیز بعضا عصاره این میوه، فروخته می‌شود.
۵سال پیش گفته شده بود که میزان تولید تمشک در استان مازندران ۲۰۰تن بوده است و درآمد کشاورزان مازندرانی از این میزان تولید در حدود ۱۵هکتار از اراضی خود ۶میلیارد تومان بوده است. این میزان، تولید بسیار کمتری از تولید بزرگ‌ترین تولیدکنندگان این عرصه است؛ از جمله، روسیه که بزرگ‌ترین تولیدکننده تمشک در جهان است و حدود ۱۶۵هزار تُن تمشک در سال تولید می‌کند. آمریکا و لهستان نیز در رده‌های دوم و سوم قرار دارند.
توت
آن چیزی که ما در ایران توت می‌نامیم در انگلیسی Berry نام‌گذاری شده است و انواعی دارد. بلوبری (که بیشتر به عنوان طعم قلیان در ایران شناخته شده است)، بلک یا رزبری که همان تمشک است، وایت بری که همان توت سفید است و استرابری که همان توت‌فرنگی است.
طبق تقسیم‌بندی دایره‌المعارف اسلامی اما توت یا توز، توث، تور، درختی است که در ایران دو گونه آن میوه شیرین دارد؛ یکی را توت سفید یا توت هراتی و دیگری را توت‌سیاه می‌نامند که نوعی از آن توت مجنون است. شاخه‌های جوان درخت توتِ مجنون مانند شاخه‌های بید مجنون به سوی زمین برمی‌گردد و شکل چتر به خود می‌گیرد. گاه توت سیاه را توت شامی، شاه‌توت، شخرور، شخروز و فرصاد هم میگویند. توت در استان‌های مختلفی از ایران به دست می‌آید (ولی بیشتر در نیمه شمالی کشور) و در گذشته توت‌سفید شمیرانات که درشت و بی‌هسته بوده معروف بوده است.
توت فرنگی
توت فرنگی، میوه‌ای جدید در ایران است. در متنی که از مجله‌ای به نام مهر در سال ۱۳۱۵ برداشت کردیم، این میوه این طور به مخاطبان توضیح داده شده است: «معنی لغوی آن توت‌اروپایی است، میوه که حالیه (در حال حاضر) موسوم است به توت‌فرنگی. کمی قبل از اواسط قرن نوزدهم از اروپا به ایران آمده و به مناسبت شباهت ظاهری که با توت دارد، موسوم به توت فرنگی شده است.»
برخی میگویند اولین رقم اصلاح شده در زمان صدارت اتابک اعظم از فرانسه به ایران آمد و به نام اتابکی خوانده شد. برخی دیگر هم میگویند که خود توت فرنگی هم به عنوان یک میوه، حتی در سطح جهان هم نسبتا جدید است و تا ۳۰۰سال پیش به شکل امروزی مورد استفاده قرار نمی‌گرفته و بیشتر استفاده دارویی داشته است. به هر حال هر چه که هست در حال‌حاضر بزرگ‌ترین تولیدکننده توت فرنگی در جهان، چین و در ایران، استان کردستان است.
چغاله بادام
ظاهرا نحوه نگارش درست این کلمه چغاله است. آن طور که دهخدا نوشته در عبارات عامیانه خراسانیان، چغاله بر بادام و زردآلو و گوجه و این قبیل میوه‌ها که نارس باشند اطلاق می‌شود. به این ترتیب چغاله بادام هم همان بادام نارس است که معمولا به عنوان یک نوبرانه در فصل بهار همراه با گوجه سبز و با نمک فراوان خورده می‌شود. البته ظاهرا در آشپزی ایرانی یک خورشت چغاله بادام هم داریم.
ایالات‌متحده آمریکا بزرگ‌ترین تولیدکننده بادام در جهان است و در این کشور هم چغاله بادام پیدا می‌شود اما با نام بادام سبز. آمریکا نزدیک به ۲میلیون تُن بادام در سال تولید می‌کند. اسپانیا و استرالیا در رده دوم و سوم قرار دارند و ایران جزو هفت کشور اول تولید بادام جهان است. البته در منطقه، ترکیه وضعیت بهتری از ما دارد. استان چهارمحال و بختیاری با تولید سالیانه ۲۴هزار تُن بادام به مرکز و قطب تولید بادام کشور تبدیل شده و یک پنجم کل بادام کشور در این استان برداشت می‌شود.
خربزه
حتما شما هم تا به حال، بین خربزه و طالبی و گرمک و ملون گیج شده‌اید. مطلب خیلی ساده است. ملون، یک اسم مشترک است که به خربزه‌سانان می‌دهند. به زبان انگلیسی.
حالا خربزه‌سانان به طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شوند. یکی خربزه است که به آن خربزه ایرانی یا خربزه مشهدی هم میگویند. بیشترین میزان خربزه ایران در تربت‌جام، شهرستان مرزی استان خراسان رضوی، تولید می‌شود. آمارهای سال ۹۹ نشان می‌دهد که در این شهرستان ۱۱ هزار و ۸۵۰ هکتار زمین زیر کشت خربزه است و از هر هکتار ۲۰ تن برداشت می‌شود و در نتیجه این شهرستان حدود ۲۳۷ هزار تن محصول خربزه داشته است.
خربزه در ضرب‌المثل‌های ایرانی هم راه پیدا کرده و به دو چیز خیلی ناسازگار عسل و خربزه گفته می‌شود. چون ترکیب این دو در دستگاه گوارشی می‌تواند مشکلات بسیاری مانند انسداد به وجود بیاورد.
زردآلو
یکی دیگر از مسائل غامض در مورد میوه‌های تابستانی مسئله تفاوت بین زردآلو و قیسی است. در واقع این دو با یکدیگر فرقی ندارند و فقط در برخی از مناطق ایران به زردآلو قیسی هم گفته می‌شود. برخی از قدیمی‌ها هم هستند که به این میوه آلوی ارمنی میگویند. به شهرستان مرند در استان آذربایجان شرقی شهر زردآلوی ایران گفته می‌شود و میگویند که حدود ۵ هزار نفر در این شهرستان در مشاغلی مرتبط با این میوه کار می‌کنند. زردآلو فواید بیشتری از یک میوه ساده دارد.
خشک شده آن به شکل ترشاله یا آن طور که برخی میگویند قیسی هم فروخته می‌شود و به عنوان تنقلات مورد استفاده قرار می‌گیرد و از آن گذشته این میوه به عنوان یکی از پایه‌های صنعت عموما خانگی لواشک‌سازی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در رنکینگ‌های جهانی ایران در رتبه دوم یا سوم تولید زردآلودی جهان قرار دارد و پیش از ما کشور ترکیه و در برخی رده‌بندی‌های ازبکستان قرار گرفته است.
شلیل
شلیل نوعی میوه از خانواده هلو است. در واقع اگر ژن هلو مغلوب شود، میوه‌ای بدون کرک به وجود می‌آید که طعمی در میان ترشی و شیرینی دارد که به آن شلیل یا هلوی بدون کرک میگویند.
شلیل میوه بومی آسیا است. اعتقاد بر این است که یکی از قدیمی‌ترین میوه‌ها بوده و ظاهراً ۲ هزار سال قبل در چین رشد می‌کرد و از طریق جاده ابریشم به ایران، یونان و رم باستان راه پیدا کرد. شلیل در حدود ۸۰ کشور جهان کاشته می‌شود و بیشترین آن در چین است و بعد از آن ایتالیا و ترکیه در رده دوم و سوم قرار دارند.
یک چیزی هم بین شلیل و هلو داریم که به آن شفتالو میگویند و در ادبیات عامیانه هم به خصوص بعد از استفاده از آن به عنوان یک لغت تملق آمیز توسط مهران مدیری در سریال پاورچین مورد توجه قرار گرفته است.
طالبی و گرمک
همان طور که گفتیم طالبی نیز یکی از میوه‌های گروه خربزه‌سانان است که گفته شده ریشه آن به کشور فرانسه و الجزایر برمی‌گردد. با این حال گفته شده که چین، ترکیه و هند بزرگ‌ترین مراکز کشت این میوه هستند. در ایران از مهم‌ترین مراکز کشت طالبی می‌توان به شهرستانهای ورامین، دامغان، ساوه و اصفهان اشاره کرد.
همین جا در مورد تفاوت طالبی با گرمک هم توضیح بدهیم. به طور کلی این دو میوه بسیار شبیه هم هستند ولی تفاوت‌هایی هم با هم دارند من جمله اینکه
۱. رنگ داخل طالبی کاملاً سبز است ولی گرمک رنگی زرد دارد.
۲. طالبی دارای خط‌های سراسری از محل بوته است که گرمک این خطوط را ندارد.
۳. طالبی معمولاً طعمی شیرین‌تر از گرمک دارد.
۴. داخل گرمک کمی از طالبی نرمتر است.
گوجه سبز
یک روز ممکن است خیلی از نزاع‌های قدیمی در جهان تمام شود اما به نظر نمی‌رسد که هیچ گاه دعوای اینکه حلیم را باید با شکر خورد یا نمک و آن میوه گرد کوچک سبز که معمولا به صورت نوبرانه در بهار با نمک می‌خورند، گوجه سبز است یا آلوچه تمام نخواهد شد.
هر چه که نامش باشد باید بدانیم که این میوه با آلو متفاوت است و این که وقتی خیلی رسیده می‌شود شبیه به آلو می‌شود به خاطر هم‌خانوادگی با آلو است و نه اینکه آن‌ها یکی هستند.
بیشترین میزان تولید گوجه سبز در جهان مربوط به کشور چین با حدود ۹ میلیون تن است و در ایران حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ هزار تن گوجه سبز تولید می‌شود. شهرهای نوکنده در استان مازندران و شهریار در استان تهران به عنوان دو قطب تولید این میوه شناخته می‌شوند. گوجه سبز در ایران بعضا در غذا هم استفاده می‌شود و البته که جزو تنقلات هم به حساب می‌آید.
گیلاس
گیلاس می‌تواند یکی از محبوب‌ترین و البته در سال‌های اخیر، یکی از گران‌ترین میوه‌های تابستانی لقب بگیرد. در مورد تاریخچه این گیاه گفته شده احتمالا از منطقه‌ای بین دریای سیاه و دریای خزر منشا گرفته است؛ ولی به نظر می‌رسد که در زمان‌های قدیم آن را به اروپا برده باشند. بیشترین میزان گیلاس جهان در حال‌حاضر، در ترکیه تولید می‌شود و بعد از آن با فاصله آمریکا و چین قرار گرفته‌اند.
در ایران، خراسان رضوی بیشترین میزان تولید گیلاس را دارد. سطح باغات گیلاس این استان حدود 6۵۰۰ هکتار است و در سال‌هایی که بارندگی خوب باشد، از هر هکتار گیلاس می‌توان حدود۶/۵تُن گیلاس برداشت کرد. بیشترین میزان این باغات در شهرهای گلبهار، طرقبه و شاندیز قرار دارد. گیلاس البته به صورت کمپوت هم تولید می‌شود. آستان قدس رضوی هم در تولید گیلاس و هم در تولید کمپوت آن دستی بر آتش دارد.
نارگیل
هزاران سال است که نارگیل توسط انسان‌ها استفاده می‌شود و ممکن است توسط مهاجران جزایر اقیانوس آرام به محدوده کنونی آن گسترش یافته باشد. منشا تکاملی نارگیل مورد بحث است اما این گیاه، بر اساس نظریه‌ها، احتمالا در آسیا، آمریکای جنوبی یا جزایر اقیانوس آرام تکامل یافته است.
در حال‌حاضر، حدود سه‌چهارم از عرضه نارگیل در جهان از اندونزی، فیلیپین و هند تامین می‌شود. واژه نارگیل از واژه «ناریکلا» از زبان سانسکریت وارد زبان فارسی شده و در زبان عربی نیز نام آن جوز‌الهند است که از پارسی میانه gowz به معنای «گردو» می‌آید. نارگیل در ایران در سواحل خلیج فارس و دریای عمان کاشت می‌شود ولی تولید آن عمده نیست.
در مورد نارگیل باید بدانید که روغن آن برای مصارف بهداشتی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و حتی در تولید صابون نیز از این میوه استفاده می‌شود. هم‌چنین خلال نارگیل در غذاهای ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
هلو
در مورد هلو زیاد می‌توان حرف زد؛ «هلو» حتی (به‌صورت عامیانه) در زبان مردم است و برای کارهایی که می‌توان به سادگی انجام داد، از آن استفاده می‌شود. برخی اوقات هم برای تعریف از یک فرد به کار می‌برد.
محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور سابق یک‌بار به باقری لنکرانی، وزیر سابق بهداشت هم گفته بود، هلو. ایران در برخی رده‌بندی‌ها، رتبه چهارم و در برخی رده‌بندی‌ها رتبه ششم تولید هلو را در جهان دارد.
گفته‌اند بیشترین میزان هلو در ایران، در استان گلستان تولید می‌شود و باز هم گفته شده که، چین بزرگ‌ترین تولیدکننده هلوی جهان است و اسپانیا در رده دوم قرار دارد. از آن‌سو، جالب است بدانید که روسیه به عنوان بزرگ‌ترین واردکننده هلو در جهان شناخته شده و از این رو می‌تواند فرصتی بزرگ برای تولیدکنندگان ایرانی برای صادرات باشد. یکی دیگر از مسائلی که در مورد هلو می‌توانیم بگوییم این است که هلو دو نوع معمولی و انجیری دارد و برخی اوقات با شلیل هم اشتباه گرفته می‌شود.
هندوانه
و در پایان نمی‌توان از میوه‌های تابستانی حرف زد و از هندوانه چیزی نگفت. میوه‌ای که مانند خربزه، از دسته کدوییان است و در جالیز رشد می‌کند. خاستگاه آن آفریقای‌جنوبی است ولی در حال‌حاضر، حدود دوم‌سوم تولید آن در کشت است.
هندوانه که البته علاوه بر فصل تابستان، در چله زمستان و فصل سرما نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، بیشتر در استان هرمزگان کاشت می‌شود. متاسفانه اخیرا به دلیل بررسی‌های نادرست نبود الگوی کشت صحیح، وزارت کشاورزی، این محصول را به‌عنوان یکی از آب برترین محصولات معرفی کرده و کشت آن محدود شده است. به‌طوری که در ۱۰سال منتهی به سال ۱۴۰۱، سطح زیر کشت هندوانه ۴۱درصد کاهش داشته و از ۱۳۱هزار هکتار به ۷۷هزار هکتار رسیده است.
