محرم آیینی برای همبستگی ملی

هفت صبح| آیین‌ها و مراسم، از جشن‌های پرشور تا عزاداری‌های مذهبی، بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی انسان‌ها در سراسر جهان هستند. این مراسم‌ها فارغ از اینکه عرفی‌اند یا مذهبی و دینی در فرهنگ‌های گوناگون ویژگی‌های مشترکی دارند که آن‌ها را به هم پیوند می‌دهد. از منظر جامعه‌شناسی، دو متفکر برجسته، امیل دورکیم و آنتونی گیدنز، به ما کمک می‌کنند تا این ویژگی‌های مشترک را بهتر درک کنیم و ببینیم چرا موسیقی، غذا، آرایش، پوشش و حرکات مشخص در همه این آیین‌ها نقش کلیدی دارند.

ویژگی‌های مشترک؛ آیین و مراسم

   موسیقی؛برانگیختگی احساس

موسیقی یکی از عناصر مشترک میان آیین و مراسم است. موسیقی از نوای عرفانی، سنج، طبل، دهل و دمام در مراسم عزاداری محرم در ایران، تا موسیقی شاد در جشن‌ها، احساسات را برمی‌انگیزد و افراد را به هم نزدیک‌تر می‌کند. تجربه‌های جمعی، مثل شنیدن موسیقی در یک مراسم، باعث می‌شود افراد حس کنند بخشی از چیزی بزرگ‌تر از خودشان هستند.

 غذا؛ نمادی از مهمان‌نوازی

غذا یکی دیگر از این عناصر نقش مهمی در حفظ پیوند اجتماعی دارد. در مراسم محرم «قیمه» به عنوان غذای امام حسین شناخته می‌شود، در جشن کریسمس کیک مخصوص، در عید پاک تخم‌مرغ‌های رنگی. غذا در این مراسم فقط به معنای پر کردن شکم نیست، بلکه نمادی از اشتراک و مهمان‌نوازی است. دورکیم این را نشانه‌ای از تقویت همبستگی اجتماعی می‌بیند. جایی که افراد دور هم جمع می‌شوند و پیوندهایشان را محکم‌تر می‌کنند.

   پوشش؛ آهنگ مشترک

آرایش و پوشش هم در همه آیین‌ها برجسته‌اند. عروس‌ها در هند با حنا و جواهرات آراسته می‌شوند، در ژاپن کیمونوهای خاص برای مراسم چای پوشیده می‌شود و در ایران لباس‌های سیاه در عزاداری‌ها نماد احترام به متوفی است. این پوشش‌ها و آرایش‌ها به افراد کمک می‌کند هویت جمعی خود را نشان دهند و حس تعلق به گروه را تقویت کنند.

   حرکات موزون؛نماد احترام به متوفی

حرکات مشخص، مثل رقص‌های محلی در جشن‌ها یا حرکات هماهنگ در مراسم مذهبی، هم بخشی از این آیین‌هاست. این حرکات، از رقص سماع درویشان، رقص‌های گروهی در جشن‌های آفریقایی، تا مراسم زنجیرزنی، نوحه‌خوانی و نخل‌گردانی به شکل رسمی در عزاداری، همگی در یک آهنگ مشترک قرار می‌گیرند و حس وحدت را تقویت می‌کنند. دورکیم معتقد بود این هماهنگی فیزیکی، هماهنگی اجتماعی را هم به دنبال دارد.

   دورکیم: آیین‌ها، قلب همبستگی اجتماعی

امیل دورکیم، جامعه‌شناس فرانسوی، معتقد بود که آیین‌ها و مراسم‌ها برای حفظ پیوندهای اجتماعی ضروری‌اند. او می‌گفت مراسم‌ها، چه مذهبی مثل عزاداری محرم یا عرفی مثل جشن سال نو، باعث می‌شوند افراد یک جامعه احساس تعلق به یکدیگر پیدا کنند. به نظر دورکیم، این آیین‌ها مانند چسبی هستند که افراد را به هم متصل می‌کند و ارزش‌های مشترک جامعه را تقویت می‌کند.

   گیدنز: آیین‌ها و بازتولید فرهنگ و هویت

آنتونی گیدنز، جامعه‌شناس معاصر، به آیین‌ها از زاویه‌ای دیگر نگاه می‌کند. او معتقد است که آیین‌ها و رسم‌ها نه ‌تنها همبستگی ایجاد می‌کنند، بلکه فرهنگ و هویت یک جامعه را بازتولید می‌کنند. به عبارت ساده، این مراسم‌ کمک می‌کنند که سنت‌ها و ارزش‌های یک جامعه از نسلی به نسل دیگر منتقل شوند. گیدنز می‌گوید آیین‌ها به ما کمک می‌کنند تا در دنیای پرسرعت و متغیر امروزی، حس ثبات و معنا را حفظ کنیم.

برای مثال، موسیقی در مراسم فقط برای سرگرمی نیست بلکه داستان‌ها و ارزش‌های فرهنگی را منتقل می‌کند. در ایران، نوحه‌های عاشورایی نه‌ تنها حس غم را منتقل می‌کنند بلکه داستان کربلا را برای نسل جدید زنده نگه می‌دارند. غذا هم در نگاه گیدنز، فراتر از تغذیه است،‌ نوعی بازتولید فرهنگی است. حرکات مشخص هم در نگاه این جامعه‌شناس، راهی برای بازتولید فرهنگ‌اند. رقص‌های محلی در جشن‌های قومیتی یا حرکات هماهنگ در مراسم مذهبی، مثل سینه‌زنی در محرم، نه‌ تنها افراد را به هم متصل می‌کند، بلکه بخشی از هویت فرهنگی را به نسل بعدی منتقل می‌کند.

   ویژگی‌های مشترک؛ نمادی از پیوند

اگر به آیین‌های مختلف در جهان نگاه کنیم، می‌بینیم که موسیقی، غذا، آرایش، پوشش و حرکات مشخص تقریبا همیشه حضور دارند. چرا؟ چون این عناصر به ما کمک می‌کنند تا احساساتمان را بیان کنیم، هویتمان را نشان دهیم و با دیگران پیوند برقرار کنیم.

جامعه‌ای منسجم، گسترش همبستگی هویتی

این ویژگی‌ها، فارغ از دین یا فرهنگ، نیازهای اساسی انسان را به تعلق، معنا و ارتباط برآورده می‌کنند. این عناصر به ما کمک می‌کنند تا جامعه‌ای منسجم داشته باشیم. همچنین، این ویژگی‌ها تضمین می‌کنند که فرهنگ و هویت‌مان در گذر زمان حفظ شود. درنهایت، این آیین‌ها و مراسم‌ها، با همه تفاوت‌هایشان، ما را به هم شبیه‌تر می‌کنند. وقتی در یک مراسم مذهبی دعا می‌خوانیم یا دور یک میز غذا می‌خوریم، درواقع داریم بخشی از انسانیت مشترک‌مان را با دیگران سهیم می‌شویم. این آیین‌ها، با گردهم آوردن مردم در مساجد، تکایا و خیابان‌ها، حس تعلق به یک جامعه بزرگ‌تر را تقویت می‌کنند. این همبستگی نه ‌تنها در میان افراد مذهبی، بلکه حتی در میان افرادی که لزوما اعتقادات مذهبی عمیقی ندارند، دیده می‌شود.

   موسیقی و نوحه‌خوانی؛ تاثیر احساس عمیق

موسیقی در مراسم محرم به شکل نوحه و مداحی، یکی از عناصر اصلی است. در گذشته، نوحه‌ها ساده‌تر بودند و با آوازهای محلی اجرا می‌شدند، اما امروز شاهد تنوع در سبک‌های مداحی هستیم. از نوحه‌های سنتی تا سبک‌های مدرن‌تر با همراهی سازهایی مثل طبل و سنج. این موسیقی، احساسات عمیق عزاداران را برمی‌انگیزد و حتی افرادی که مذهبی نیستند تحت تأثیر ریتم و فضای احساسی آن قرار می‌گیرند. این جاذبه احساسی، افراد را به مشارکت در مراسم دعوت می‌کند، حتی اگر صرفا برای تجربه حس جمعی باشد.

   غذا و نذری؛ پیوند وجدان جمعی

نذری دادن، از آش و حلیم تا قیمه و عدس‌پلو، بخش جدایی‌ناپذیر محرم است. در گذشته، این غذاها ساده‌تر بودند، اما امروز تنوع و کیفیت نذری‌ها افزایش یافته است. نذری نه‌ تنها نماد اشتراک و نوع‌دوستی است، بلکه افراد غیرمذهبی را هم به تکایا می‌کشاند. این سنت، حس همدلی و پیوند اجتماعی را تقویت می‌کند، چیزی که دورکیم آن را «وجدان جمعی» می‌نامد.

   پوشش و آرایش؛ احترامی از نوع عزا

پوشیدن لباس سیاه در محرم، نمادی از عزا و احترام به امام حسین(ع) است. در طول تاریخ، این پوشش از لباس‌های ساده سیاه به تنوع بیشتری، مثل پیراهن‌های مشکی با طرح‌های مذهبی، رسیده است. برخی زنان نیز با آرایش ساده و استفاده از چادر یا مقنعه مشکی، به این مراسم می‌پیوندند. این پوشش حتی برای غیرمذهبی‌ها، نشانه‌ای از احترام به فرهنگ و سنت است و آن‌ها را در این آیین شریک می‌کند.

   حرکات مشخص؛ هماهنگی و وحدت

سینه‌زنی، زنجیرزنی و راهپیمایی‌های هماهنگ، حرکاتی هستند که در محرم دیده می‌شوند. این حرکات در طول زمان تغییر کرده‌اند. مثلا در گذشته زنجیرزنی شدیدتر بود، اما امروز بیشتر به شکل نمادین انجام می‌شود. این حرکات، حس هماهنگی و وحدت را میان شرکت‌کنندگان ایجاد می‌کنند و حتی افرادی که اعتقاد مذهبی قوی ندارند، به دلیل جاذبه بصری و احساسی، در این حرکات مشارکت می‌کنند.

   بازتولید هویت فرهنگی در محرم 

آنتونی گیدنز معتقد است که آیین‌ها، فرهنگ و هویت یک جامعه را بازتولید می‌کنند و به آن‌ها در برابر تغییرات زمانه ثبات می‌بخشند. مراسم محرم، عاشورا و تاسوعا، با وجود تحولات تاریخی، توانسته‌اند عناصر خود را بازسازی کنند و هویت ایرانی-شیعی را حفظ کنند. نوحه‌ها و مداحی‌ها، داستان کربلا و ارزش‌هایی مثل شجاعت و ایثار را منتقل می‌کنند. حتی در شهرهای مدرن که سبک زندگی تغییر کرده، مداحی‌های جدید با سبک‌های پاپ نسل جوان را جذب می‌کنند.

این بازتولید موسیقی، باعث شده حتی جوانانی که ممکن است چندان مذهبی نباشند، به دلیل جذابیت موسیقایی یا حس نوستالژی فرهنگی، در مراسم شرکت کنند. نذری‌ها، علاوه بر تقویت حس اشتراک، بخشی از هویت ایرانی را بازتولید می‌کنند. مثلا قیمه نذری محرم، با طعم و عطر خاص خود، برای بسیاری از ایرانی‌ها یادآور خاطرات کودکی و پیوند با گذشته است. این سنت، حتی برای غیرمذهبی‌ها، نمادی از فرهنگ ایرانی است که آن‌ها را به تکایا می‌کشاند.

 نمادها، بازنمایی هویت شیعی - ایرانی

لباس مشکی و نمادهای عاشورایی، مثل پرچم‌ها و کتیبه‌ها، بخشی از هویت شیعی-ایرانی را تشکیل می‌دهند. این نمادها، حتی برای کسانی که اعتقادات مذهبی قوی ندارند، به‌عنوان بخشی از فرهنگ ملی جذابیت دارند. در سال‌های اخیر، طراحی‌های مدرن‌تر لباس‌های عزاداری یا حتی استفاده از شال‌های مشکی با طرح‌های امروزی، این عنصر را برای نسل جدید جذاب‌تر کرده است.

داستانی که در دسته‌های عزاداری روایت می‌شوند

حرکات هماهنگ در مراسم، مثل دسته‌های عزاداری، نه‌ تنها حس وحدت ایجاد می‌کنند، بلکه داستان کربلا را به ‌صورت نمایشی بازگو می‌کنند. تعزیه، به‌ عنوان یک نمایش آیینی، نمونه‌ای از این بازتولید فرهنگی است که حتی غیرمذهبی‌ها را به دلیل جنبه‌های هنری و نمایشی آن جذب می‌کند. 

 تجربه‌ای فرای مذهب، برآمده از هویت ملی و فرهنگی

چرا غیرمذهبی‌ها هم در این مراسم مشارکت می‌کنند؟ مراسم محرم، با وجود ریشه‌های عمیق مذهبی، به دلیل عناصر مشترک و جذاب خود، توانسته حتی بخش‌های غیرمذهبی جامعه را به خود جلب کند. موسیقی نوحه‌ها، فضای احساسی و جمعی، عطر نذری‌ها و هماهنگی حرکات، تجربه‌ای فراتر از مذهب ایجاد می‌کنند.

این مراسم، برای بسیاری از ایرانی‌ها، بخشی از هویت ملی و فرهنگی است. حتی کسانی که ممکن است به جنبه‌های دینی کمتر پایبند باشند، در این آیین‌ها به دلیل حس نوستالژی، پیوند با جامعه، یا احترام به سنت‌ها شرکت می‌کنند. کارکردهای هویت‌بخشی و انسجام ملی محرم، عاشورا و تاسوعا، با وجود تغییرات در طول تاریخ، همچنان کارکردهای اصلی خود را حفظ کرده‌اند.

   بازتولید انسجام ملی

این مراسم، از طریق بازتولید عناصری مثل موسیقی، غذا، پوشش و حرکات، هویت ایرانی-شیعی را تقویت می‌کنند و حس انسجام ملی را در میان اقشار مختلف جامعه، از مذهبی تا غیرمذهبی، زنده نگه می‌دارند. این آیین‌ها، مانند پلی میان گذشته و حال، نه‌تنها ارزش‌های دینی، بلکه فرهنگ و تاریخ مشترک ایرانیان را به نسل‌های جدید منتقل می‌کنند.

   محرم امسال، می‌تواند نمادی از اتحاد باشد

آنچه در محرم امسال پیش از گذشته حائز اهمیت شده، بازگشت به هویت ملی و فرهنگی است. در زمانه‌ای که جنگ به تازگی از آسمان این کشور رخت بربسته اما همچنان تب و تاب آن در جامعه ایرانی دیده می‌شود، مراسم آیینی چون محرم، می‌تواند به عنوان یکی از عناصر بازگشت هویت فرهنگی- ایرانی- شیعی به جامعه کمک کند.

محرم امسال، شاید برخلاف تمام سال‌های گذشته با وجود عقاید متفاوت در افراد، نمادی از همبستگی را در یک جامعه شیعی ایجاد خواهد کرد. جامعه‌ای که در بزرگ‌ترین بحران روزهای پیشین خود نشان داد در مقابل هرگونه تهدید و تهاجم با مفاهیم پیوندخورده به فرهنگ و سنت کنار هم می‌ایستد. جامعه ایران امروز،‌ با همه گسست و اختلاف عقیده و تفکر،‌ چه با نام وطن، چه به نام مذهب در بزنگاه‌های تاریخی کنار هم می‌ایستند و بار دیگر اتحاد خود را نمایان می‌کنند.