از نخل‌گردانی گنابادی‌ها تا واویلاخوانی در روستای مِند
سیب سرخ و پارچه سیاه: نمادهای سوگ حسینی در گناباد
هفت صبح| رسم و رسوم وابسته به آیین‌های ماه محرم با وجود شباهت‌هایی که در نقاط مختلف به هم دارند، در عین حال با شیوه خاص همان منطقه برگزار می‌شود. در هر شهر و روستا، مردم با آیین‌ها و رسم‌هایی که نسل به نسل منتقل شده است، سوگواری خود برای شهادت امام حسین (ع) را نشان می‌دهند.
اکرم صمدی فرهنگیار فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما در منطقه گناباد استان خراسان رضوی گفت‌وگوی تفصیلی با ایسنا از مردم گناباد می‌گوید که در کنار سوگواری، سینه‌زنی و زنجیرزنی با آداب و رسومی مانند نخل‌بندان، نخل‌گردانی، تعزیه‌خوانی و تعزیه‌گردانی، آیین حسن حسین و... ارادت خود را به سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) نشان می‌دهند.
به گفته او برخی آیین و رسوم ماه محرم در گناباد شامل نخل گردانی قصبه شهر، نوغاب و روستاهای رهن و ریاب، شبیه‌خوانی نوقاب و ریاب، واویلای روستای مِند و حسن و حسین روستای بیدخت در فهرست آثار ناملموس و معنوی کشور به ثبت رسیده است.
نخل‌گردانی به سبک گنابادی‌ها
در بستن نخل از پارچه سیاه، چوب نخل، شمشیر و نیزه، آینه و سرو و نخل استفاده می‌شود که هر کدام معنای خاصی دارد و این آیین به عنوان یکی از مهمترین آیین‌های محرمی گناباد ریشه‌ای طولانی در تاریخ دارد. پارچه سیاه نخل نماد سوگ و ماتم، چوب نخل نماد پیکر سیدالشهدا(ع) و شمشیر و نیزه نماد تیر و نیزه‌های وارد شده بر بدن امام، آینه نماد نورِ وجود امام حسین (ع) و سرو نخل نماد قامت حضرت علی اکبر (ع)، پنجه‌های فلزی نخل نماد دستان ابوالفضل‌العباس (ع)
زنگ نماد زنگ کاروان امام حسین (ع) و سیب سرخ نماد خون سالار شهیدان(ع) و میوه بهشتی است. در پایان سیب قرمز و نخود مشکل‌گشا را تبرک بین عزاداران تقسیم می‌کنند. پارچه‌های زینتی نخل نمادی از حجله قاسم‌بن‌حسن (ع) و تنوع رنگ این پارچه‌ها نشانگر تنوع افکار و عقاید، ایده‌ها و مذاهب گوناگون است که در ایام محرم در قالب یک هدف و اعتقاد به امام حسین(ع) به صورت متمرکز و متحد به عزاداری می‌پردازند.
نخل‌گردانی از دوران صفویه همراه با سینه‌زنی و شبیه‌سازی به شکل امروز در آیین‌های محرم در گناباد رواج یافته است. نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر، شمشیر، پارچه‌های قیمتی و آینه‌هایی بسته می‌شود و آن را در روز عاشورا به عنوان نمادی از تابوت امام حسین(ع) به حرکت در می‌آورند.
بعد از آن که به وسیله مهار و طناب‌های مویی تمام چوب‌های نخل با مهارت خاصی به هم متصل شد، بزرگان و افراد باتجربه به تزیین آن می‌پردازند و سپس آیین نخل‌گردانی در گناباد از ابتدای صبح روز عاشورا آغاز می‌شود. باور عامه بر این است که مشایعت نخل و نشستن گرد و خاک ناشی از حرکت نخل بر لباس‌ها، باعث برکت و سلامت می‌شود.
نخلِ سادات پیشاپیشِ سایر نخل‌ها
قصبه شهر گناباد سه نخل دارد که یکی از این نخل‌ها به نخل سادات مشهور است و به خاطر احترام، پیشاپیشِ سایر نخل‌ها حرکت می‌کند و نخل‌ها را هم مردان جوان پس از قرار گرفتن افراد در زیر آن به حرکت در می‌آورند. در گذشته حمل کردن نخل به صورت موروثی از اجداد به افراد می‌رسید و هیچکس نمی‌توانست بدون اجازه این افراد در آن محل نخل‌گردانی کند.
البته این رسم در حال حاضر کمرنگ شده و در آیین نخل‌گردانی و نخل‌آرایی افراد بسیاری با نذر و نیازهای مختلف در مسیر حرکت نخل با پذیرایی از خادمان و عزاداران امام حسین(ع) به روش‌های مختلف از جمله پخش نقل و نبات، شله زرد و نان و غذاهای محلی ارادت خود را به امام حسین(ع) ابراز می‌کنند.
شبیه گردانی
آیین شبیه گردانی از ساعتی قبل از اذان صبح روز عاشورا آغاز می‌شود به این صورت که کاروانی از شترها و شبیه‌خوانان به عنوان نمادی از کاروان امام حسین(ع) در کوچه‌های نوغاب به حرکت در می‌آیند. حرکت این کاروان به مقصد مسجد نوغاب تا هنگام اذان صبح ادامه یافته و پس از اقامه نماز صبح پایان می‌یابد و عزاداران گریه‌کنان تماشاگر این کاروان هستند.
آیین «حسن حسین»
مراسم دیگر محرم در گناباد که اکثرا در این شهرستان و روستاهای توابع آن اجرا می‌شود آیین «حسن حسین» شهرستان بیدخت است که ثبت میراث معنوی شده است. این آیین عزاداری از حدود سه نسل قبل یعنی حدود ۲۵۰ سال پیش هر ساله در ماه محرم و پایان مراسم عزاداری سینه‌زنی در بیدخت گناباد برگزار می‌شود.
در این آیین، عده‌ای از سینه‌زن‌ها در وسط مسجد دور هم حلقه می‌زنند و هر نفر با دست چپ کمر فرد کناری را گرفته و با دست راست بر سینه می‌زنند و یک نفر هم در وسط هماهنگ با سینه زن‌ها به طور مقطع و متناوب با گام نخست و دوم به ترتیب حسن و حسین می‌گوید و همه جمع با او همراهی می‌کنند. این مراسم همچنین در دلویی یکی از روستاهای گناباد در دارالشفا که به «قدمگاه حضرت علی(ع)» معروف است، توسط مردان هیئتی این روستا برگزار می‌شود.
عزاداری به سبک واویلاگویان
در دهه اول ماه محرم آیین «واویلا» در روستای مِند برقرار است که ۱۵ گروه با استقرار در سه مسجد این روستا با نوای واویلا مردم را به حضور در مراسم عزای امام حسین (ع) دعوت می‌کنند. مرثیه واویلای مِند با قدمت بیش از ۱۰۰ سال در دهه نخست محرم صبح، ظهر و شب قبل از عزاداری اصلی در مساجد و حسینیه‌های روستا برگزار می‌شود و در اجرای این آیین افراد به صورت یک حلقه نشسته و یک نفر به عنوان اجراکننده، اشعاری در خصوص واقعه عاشورا از سروده‌های محتشم کاشانی، عبدالجواد خراسانی و عباس حسینی جوهری قرائت می‌کند و هر شعری که خوانده می‌شود مستمعان نیز پایان آن را می‌خوانند و عزاداری می‌کنند.
وقف‌های حسینی
در سایه وقف‌های صورت گرفته زمین، قنات و سایر اموال برای برگزاری مراسم عزاداری، تعزیه‌خوانی و جشن‌های مرتبط با امام حسین (ع) اختصاص داده شده‌اند. در وقف‌نامه‌ها، تأکید ویژه‌ای بر برگزاری مراسم تعزیه‌داری در ماه‌های محرم و صفر و جشن‌های میلاد در ایام ولادت امام حسین (ع) شده است.
بسیاری از این موقوفات دارای رقبه‌های درآمدزا هستند که از آنها برای تامین هزینه‌های مراسم و فعالیت‌های مرتبط با عزاداری امام حسین(ع) استفاده می‌شود. برخی وقف‌های دیگر شامل اموال برای امور خیریه و امور مربوط به مساجد در ایام محرم در مساجد و مصلی است.
