«دارایی» گنجی از کویر یزد بر تن مدل‌های جهانی

هفت صبح| هفته‌های بین‌المللی تابستان امسال پر از رنگ و تنوع پارچه و طراحی است. تنوعی که از ذهن‌های خلاق و دنیای شگفت‌آور خالقان مد بیرون می‌آید. امسال فارغ از طراحی‌هایی که همگی سبک رها را دنبال می‌کنند، تابستانه‌ترین طراحی مد سال‌های اخیر را ساختند. آنچه در میان لباس‌های طراحی شده مد تابستان جهان دیده می‌شود استفاده از الیاف طبیعی و بازگشت به نقش‌های سنتی است.

اما در این میان اتفاق شگرف دیگر قابل توجهی رخ داده که شاید برای جهان معنا نداشته باشد؛ حتی ممکن است برای بسیاری از ایرانیان نیز ناآشنا باشد. میان لباس‌های طراحی شده بر تن مدل‌های مشهور جهان پارچه‌ای رنگی با ساختاری متفاوت دیده می‌شود که از دل ایران به جهان رسیده است. «دارایی» پارچه‌ای به قدمت تاریخ که از فرهنگ و سنت ایرانی حالا در دل هفته‌های مد جهان راه یافته است.

آنچه ناگوار است اینکه، بسیاری از ایرانیانی که با مد و لباس سر و کار ندارند نه تنها نامی از این پارچه که نمادی از هنر و فرهنگ باستانی ماست ندارند؛ چه بسا بسیاری از افرادی که امروز دستی بر طراحی و مد نیز دارند از آن مطلع نیستند. پرونده پیش‌رو نگاهی است به پارچه تاریخی «دارایی» که از دل کویر تا هفته‌های مد جهان پیش رفت. گرچه در بسیاری از نقاط جهان این پارچه با نام ایکات شناخته می‌شود که ره‌آورد آسیای جنوب شرقی است؛ اما آنچه امروز در کت‌واک‌ها دیده می‌شود نمایی از پارچه یزدی ایرانی است که با دست و در فرآیندی پیچیده ساخت و پرداخت می‌شود.

تنیدگی نخ و رنگ بر تن مردم

روایت زن هنرمندی که طراحی با پارچه فراموش شده کویر را زنده کرد

مهدیه زبرجدی، زنی از دیار کویر است. حالا پنج سالی است که برندی با نام «داراپوش» را راه‌اندازی کرده تا بخشی از تاریخ یزد را نگاه دارد. او اولین‌بار در صندوق مادربزرگش پارچه‌ای رنگی دید که با تمام پارچه‌های رنگی که تا آن روز دیده بود تفاوت داشت. پارچه‌ای که بعدها فهمید قدمتی بیشتر از صندوقچه مادربزرگ و به بلندای تاریخ دارد. پارچه «دارایی». این اولین مواجهه بود، اما سال‌ها طول کشید تا زندگی او به تار و پود دارایی گره بخورد.

او رشته ریاضی خوانده بود و در دانشگاه رشته فیزیک خواند اما فقط تا کاردانی توانست ادامه دهد و دانشگاه را ترک کرد. روزی به وقت عبور از خیابانی در شهر زادگاهش آگهی پذیرش دانشجوی طراحی و دوخت دانشگاه علمی و کاربردی را دید؛ این نخستین قدم بود. او در خانواده هنرمند بزرگ شده بود.

مادرش قالیبافی می‌کرد، مادربزرگش گلدوزی، منجوق‌دوزی و قلاب‌بافی هنرمندانه انجام می‌داد و او را از کودکی با این هنرهای دستی آشنا کرده بود. مهدیه خیاطی هم می‌دانست و مجموع این علاقه‌مندی‌ها و هنرهایی که می‌دانست او را در دانشگاه موفق‌تر از بقیه کرد. همین شد که تصمیم گرفت زندگی تازه‌اش را به پارچه صدوقچه مادربزرگ گره بزند و سراغ یکی از قدیمی‌ترین پارچه‌های یزد رفت. او حالا برند خودش را دارد و لباس‌هایی با پارچه دارایی طراحی می‌کند تا علاوه بر هنر طراحی و دوخت بخشی از تاریخ یزد را که اکنون رو به فراموشی است زنده نگاه دارد.

رنگی که از میان خاک بر پارچه نشست

مهدیه زبرجدی در توضیح پارچه دارایی می‌گوید:‌ «قدمت دارایی به 800 سال پیش می‌رسد. پارچه‌ای پر از رنگ که در شهر کویری یزد با ساختمان‌های کاهگلی بدون رنگ برای روح‌بخشی به فضا استفاده می‌شده است. از دوران قدیم، مردم یزد برای رنگ بخشیدن به فضای زندگی‌شان عموما از پنجره‌های رنگی استفاده می‌کردند یا پارچه دارایی را تبدیل به پرده و بر پنجره‌هایشان می‌آویختند. مردم اعتقاد داشتند این پارچه حتی حشرات را از آن‌ها دور می‌کند.»

چرا دارایی؟

او که پایان‌نامه دانشگاهش را نیز درباره تاریخچه این پارچه نوشته است، در مورد دلیل این نام می‌گوید:‌ «این از یک سنت قدیمی در یزد می‌آید. دارایی به خاطر نوع رنگرزی و بافت، پارچه گرانی به حساب می‌آمده است. به هر دختری که در جهیزیه خود برای خانه شوهر، این پارچه را یا برای دوخت پرده یا لحاف داشته می‌گفتند دختر دارایی است. از همین‌جا نام این پارچه را دارایی گذاشتند که به معنای دارا بودن صاحب آن است.»

نقشی که بر تار می‌نشیند نه بافت

صاحب برند «داراپوش» از چرایی تفاوت پارچه دارایی می‌گوید: «این پارچه نوع رنگرزی و بافت متفاوتی دارد که مختص شهر یزد است. نخ‌ها قبل از بافت، وقتی خام‌اند پیچیده می‌شوند و به صورت دستی و با رنگ‌های طبیعی رنگ‌رزی می‌شوند. بعد از خشک شدن این نخ‌ها روی دار قالی قرار می‌گیرند و بافته می‌شوند.

ویژگی دیگر این است که نخ‌ها به وقت بستن به دار یا بافت، براساس طرح یا نظم کنار هم قرار نمی‌گیرند؛ درواقع همه طراحی در زمان رنگ‌آمیزی نخ و با پیچیدن و تاب دادن نخ اتفاق می‌افتد.» او تاریخچه استفاده از این پارچه در یزد را این‌طور بیان می‌کند:‌ «دارایی هیچ‌گاه برای لباس استفاده نمی‌شد. از اولین کسانی که از این پارچه برای لباس استفاده کرد، من بودم. البته وقتی کارم را شروع کردم تعداد کمی از افراد این پارچه را حتی می‌شناختند. هنوز هم تعداد معدودی آن را می‌شناسند و از آن برای پرده، کوسن یا لحاف استفاده می‌کنند.»

جنگ علیه فراموشی دنیای رنگ‌ها

مهدیه که حالا که در پیج اینستاگرامش طراحی و دوخت لباس‌هایش را با پارچه دارایی برای سفارش و فروش می‌گذارد، ناشناخته بودن این پارچه را دلیلی برای خاص‌پسند بودنش هم می‌داند: «این پارچه مشتری‌های خاص خودش را دارد. شاید کمتر از 20 درصد مردم جامعه دوست‌دار این پارچه باشند، بقیه همه به دنبال پارچه‌های ساده تک‌رنگ شبیه آنچه در بازار پیدا می‌شود، هستند.

همین ناشناخته بودن باعث فراموشی دارایی میان مردم می‌شود. دیگر حتی یزدی‌ها هم آن را نمی‌شناسند. دارایی دارد به فراموشی می‌رود. من تلاش کردم که در کارم بار دیگر این پارچه را به مردم یادآوری کنم. اولین هدفم همیشه این بوده که زنان را به پوشیدن لباس‌های رنگ‌دار دعوت کنم. وقتی زنان لباس رنگی بپوشند شادترند؛ وقتی زنان شاد باشند جامعه شادتری خواهیم داشت.

البته کارم فقط لباس نیست، هنوز پذیرش این میزان رنگ در لباس برای همه قابل قبول نیست، پس به سنت قدیم از دارایی برای دوخت پرده هم استفاده می‌کنیم. البته کارهای جدیدتری هم انجام می‌دهیم مثل طراحی و دوخت کوسن با این پارچه برای مردم می‌تواند جذاب باشد.»

چین رقیب صنعتی دارایی

زبرجدی می‌گوید هنوز هم سنت بافت این پارچه گران هنوز در یزد وجود دارد. «نحوه رنگرزی این پارچه و فرآیند بافت آن با دست انجام می‌شود. به همین دلیل است که دارایی قیمت بالایی دارد. چند کارگاه در یزد باقی مانده‌اند که همچنان به شکل سنتی دارایی می‌بافند. البته چین پارچه‌هایی شبیه دارایی تولید کرده و به بازار عرضه کرده است. بخشی از پارچه‌های چین با قیمت ارزان‌تر به ایران می‌رسد، اما نوع پارچه چینی تفاوت فاحشی با دارایی دارد؛ پارچه‌های چین در فرآیندی کاملا صنعتی و با دستگاه بافته و پرداخت می‌شوند.»

کت‌واک‌های اروپا، دارایی یا ایکات؟

او از حضور این پارچه در مد تابستان برندهای مشهور جهان اطلاع دارد اما از اینکه پارچه‌ها همان دارایی یزدی باشد که مورد استفاده طراحان مطرح جهان قرار گرفته، مطمئن نیست. «بعید می‌دانم این پارچه دارایی باشد؛ به احتمال زیاد آنچه می‌بینیم «ایکات» است. ایکات پارچه‌ای بسیار شبیه به دارایی است که در کشورهای جنوب شرق آسیا بافته می‌شود؛ و البته تفاوت‌هایی با پارچه‌های ما دارد. ایکات و دارایی نحوه رنگرزی شبیه یکدیگر دارند اما دستگاه‌ها در یزد روی پایه قرار می‌گیرند.

برای بافت دارایی از دست برای رد کردن پود و از پا برای فشردن پدال برای جابه‌جایی تارها استفاده می‌شود اما دستگاه ایکات روی زمین قرار می‌گیرد و همه بافت با دست انجام می‌شود. علاوه بر اینکه تنوع رنگی پارچه‌های ما مخصوصا که از رنگ‌های طبیعی برای رنگرزی استفاده می‌شود بسیار گسترده‌تر از تنوع رنگی پارچه ایکات است. آن پارچه فقط با دو سه رنگ بافته می‌شود به همین خاطر اگر به رنگ‌های انتخابی پارچه‌های مد اروپا نگاه کنیم از تنوع رنگی هم می‌توانیم متوجه اصالت دارایی بودن یا نبودن آن بشویم.»

دارایی، تابیده‌ای رنگی از 800 سال پیش

پارچه دارایی، تنها پارچه‌ای است که قبل از بافت، نخ‌هایش به صورت دستی رنگ‌آمیزی می‌شود. رنگ‌آمیزی این پارچه چیزی شبیه همان تکنیکی است که امروز در فضای مجازی برای رنگ کردن تی‌شرت یا لباس‌هایتان می‌بینید. وقتی به شما توصیه می‌شود که پیش از رنگ کردن لباس را تاب دهید، بخشی از آن را رنگ کنید و بخشی را به رنگ اصلی باقی بگذارید؛ نتیجه اینکه وقتی لباس خشک می‌شود تصویر نامنظم و بهم‌ریخته‌ رنگی یک تصویر جذاب برای شما ساخته است.

دارایی، واقعیت این نوع رنگرزی است که تکنیک‌اش به جای پارچه روی نخ خام اتفاق می‌افتد. نخ تابیده می‌شود، رنگ می‌شود و بعد از خشک شدن تبدیل به نخ‌هایی با طیف رنگی متنوع داریم که در عین بی‌نظمی،‌ نظمی جذاب را خلق کرده است. به همین دلیل است که هیچ دو قطعه پارچه دارایی با یکدیگر شباهتی ندارند. این نوع رنگرزی که بعد تبدیل به پارچه‌های طراحی شده می‌شوند مختص شهر یزد ایران هستند و قدمتی 800 ساله دارند.

ایکات، دارایی آسیایی با تفاوت‌هایش

نمونه مشابه دارایی در کشورهای جنوب شرق آسیا نیز وجود دارد، اما نام متفاوتی دارد. «ایکات» با ریشه مالایی به معنای بستن یا گره زدن یا پیچاندن است. نام آشنای این پارچه خاص است که درجهان نیز شناخته شده است. البته ایکات تفاوت‌هایی با دارایی ایرانی دارد. نخ تابیده رنگ شده در دارایی بر تار قالی می‌نشیند، نخ رنگ شده ایکات بر پود.

دستگاه دارایی بافی نشسته بر پایه، در هماهنگی دست و پا بافته می‌شود، دستگاه ایکات بافی خوابیده بر زمین و فقط از دست برای بافت کمک می‌گیرد. تارهای رنگی دارایی را پود سفید به نقش و نگار می‌رساند. چنان که بافنده پارچه نه برای نتیجه کار طراحی دارد و نه می‌داند سرانجام پارچه‌ای که از دستگاهش بیرون می‌آید چه می‌شود. ایکات اما با رنگ کردن پود، در بخشی از طراحی بافت پارچه شخص بافنده را دخیل می‌کند.

رنگی از دل کویر به رنگ خاکی

شهر یزد خاستگاه این پارچه است. دارایی تنها یک پارچه نیست بلکه تاریخچه‌ای درهم تنیده در فرهنگ این شهر کویری دارد. مردمان یزد از قدیم برای تنوع بخشیدن به زندگی در دل کویر که خالی از رنگ بود، به رنگ پناه می‌بردند. آنان این نوع رنگرزی و پارچه‌بافی را ابداع کردند تا روح رنگی بر زندگی روزمره خود ببخشند. دارایی پارچه آویخته بر پنجره‌ها می‌شد تا تابش خورشید رد رنگ بر زندگی مردم بیندازد. دارایی لحاف جهیزیه عروس‌ها می‌شد تا رنگ را به خانه تازه ببرد.

دارایی از جهاز دختران وام گرفته شد

نام دارایی از رسمی دوردست در یزد می‌آید. در میان مردم یزد رسم بر آن بود که در میان جهاز دختران نوعروس لحاف و پرده از پارچه دارایی باشد. دارایی به دلیل نوع رنگ‌آمیزی و بافت پارچه‌ای خاص و اما گران محسوب می‌شد. حضور این پارچه گران در جهاز هر دختری نشان از دارایی زیاد آن دختر داشت؛ همین شد که نام پارچه را دارایی گذاشتند، صاحب مال و دارا.

دنیایی از رنگ خالق پارچه‌ای هنری

ایران سرزمین رنگ‌هاست. رنگ‌های متنوع که در ادوار تاریخ ما، چه در معماری، چه در نقاشی و حتی در میان پارچه‌هایمان وجود داشته است. تنوع رنگی ما در کمتر گوشه‌ای از جهان وجود دارد. پوشش طبیعی گسترده این سرزمین و دانش ایرانیان در استفاده‌های متنوع از پوشش‌های طبیعی، برای مصارف دارویی و رنگرزی ما را در رشته‌های مختلف از جهانیان متمایز کرده است. دارایی از دل دانش و هنر ایرانی خلق شده است و امروز هنوز در میان کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر یزد، گرچه آرام و اندک اما هنوز حیات دارد.