رخدادی به نام جشنواره موسیقی نواحی ایران
از سهم اندک حضور زنان تا زنده شدن دوباره صداهای فراموش شده
روز گذشته جشنواره موسیقی نواحی ایران به دبیری «فواد توحیدی» کار خود را آغاز کرد. «جشنواره موسیقی نواحی ایران»، تنها رویداد رسمی و گسترده در کشور است که به طور اختصاصی به موسیقی بومی و مقامی اختصاص دارد. گنجینه‌ای فرهنگی که از دل اقلیم‌های مختلف ایران برآمده و بازتابی از هویت، زیست و تاریخ مردمان این سرزمین است. در روزگاری که موسیقی محلی با تهدید فراموشی و انقراض مواجه شده این جشنواره همچون پناهگاهی برای صداهای در حال خاموشی عمل می‌کند. از نغمه‌های عاشقانه عاشیق‌های آذربایجان تا ضرباهنگ پرشور دف‌نوازان کرد، از نواهای گرم و صمیمی جنوب تا زمزمه‌های آسمانی خراسانی‌ها. جشنواره موسیقی نواحی محملی است برای هم‌نشینی این همه تنوع و تلاشی برای ثبت و پاسداشت آنچه ممکن است نسل‌های آینده تنها در آرشیوها بشنوند، اگر امروز برای آن اقدامی نشود.
سهم اندک زنان از موسیقی بومی ایران
این هنرمند همچنین درباره حضور زنان در این جشنواره چنین می‌گوید: «در جشنواره امسال، تعدادی از هنرمندان زن نیز حضور داشتند. هرچند که در موسیقی نواحی، به‌طور کلی سهم زنان کمرنگ‌تر است. ما با انتشار فراخوان از همه هنرمندان دعوت کردیم و اینکه شرکت‌کنندگان زن کمتر هستند، بیشتر به دلیل محدودیت‌های فرهنگی یا شرایط بومی مناطق مختلف است.»
صیانت از میراثی ناملموس
در دوره‌های مختلف این جشنواره، پژوهشگران، نوازندگان سالخورده و جوان و حاملان سنت‌های شنیداری گرد هم آمده‌اند تا آنچه را که نسل به نسل شفاهی منتقل شده، با اجرا و گفت‌وگو به حیات جمعی بازگردانند. برخی از نغمه‌هایی که در این جشنواره به صدا درآمده‌اند، سال‌ها در سایه فراموشی خاموش بودند؛ اما این بستر فرهنگی، فرصت دوباره‌ای برای دیده و شنیده شدن آنها فراهم کرده است. این جشنواره نه فقط یک رویداد نمایشی، بلکه حرکتی بنیادین برای صیانت از میراث ناملموس ایران است. تلاشی برای اینکه موسیقی بومی، تنها در آرشیوها و پژوهش‌ها باقی نماند، بلکه در جان مردمان این سرزمین زنده بماند. با نگاهی به تاریخچه این جشنواره، می‌توان دریافت که یکی از مهم‌ترین دستاوردهای آن، پیوند میان نسل‌های مختلف است. جایی که استادان سالخورده و نوازندگان جوان کنار یکدیگر می‌نشینند، آموخته‌ها را به اشتراک می‌گذارند و صدای نیاکان، رنگی تازه از حیات می‌گیرد. در بسیاری از موارد، هنرمندانی که در این جشنواره دیده و شنیده شدند، نخستین‌بار بود که در سطح ملی یا حتی بین‌المللی معرفی می‌شدند.
موسیقی نواحی برای مردم شناخته شده نیست
«فواد توحیدی» که در سالِ جاری دبیری این رویداد را برعهده دارد، درباره نحوه انتخاب گروه‌های حاضر در این دوره از جشنواره چنین توضیح داده است: «پس از دریافت حکم دبیری، گروهی مشورتی از متخصصان تشکیل دادیم که هر یک از اعضا، گروه‌هایی را برای شرکت در جشنواره پیشنهاد کردند. بخشی از گروه‌های حاضر نتیجه این فرایند مشورتی هستند. در کنار آن، گروه‌هایی را نیز خود برگزیدم و تلاش کردم تا اجراها تکراری نباشند و هنرمندانی را شامل شوند که سال‌ها پیش در جشنواره حضور داشته‌اند و حالا فرصتی دوباره برای ارائه هنر خود یافته‌اند. خوشبختانه تعدادی از هنرمندان امسال برای نخستین‌بار در جشنواره حضور دارند، که این موضوع را می‌توان نقطه قوت جشنواره دانست.» او همچنین به این نکته اشاره دارد که اغلب مخاطبان جشنواره آشنایی قبلی با موسیقی نواحی ندارند و به صورت تصادفی جذب اجراها می‌شوند. مثلا فردی که شناختی از موسیقی منطقه بلوچستان یا بختیاری ندارد، در حین عبور یا گردش، با اجرای گروهی مواجه می‌شود و به آن علاقمند می‌شود. این ویژگیِ مواجهه تصادفی با تنوع موسیقایی، از جذاب‌ترین وجوه جشنواره است. ضمن اینکه اجراها هم در فضای بسته (سالن) و هم فضای باز برای مردم برگزار می‌شود تا ارتباط مستقیم‌تری میان هنرمندان و مخاطبان شکل بگیرد.»
جشنواره‌ای که یک ضرورتِ فرهنگی است
درواقع جشنواره موسیقی نواحی تنها یک گردهمایی نیست، بلکه یک «ضرورت فرهنگی» است. ضرورتی که در نبود آن، بسیاری از زبان‌ها، لهجه‌ها، ریتم‌ها، ابزارها و شیوه‌های منحصربه‌فرد نواختن، در خاموشی و فراموشی گم خواهند شد. اهمیت چنین رویدادی، زمانی بیشتر درک می‌شود که بدانیم بسیاری از مناطق ایران دیگر نسل جدیدی برای ادامه این راه ندارند و تنها همین گردهمایی‌هاست که می‌تواند انگیزه‌ای برای احیای سنت‌ها باشد. جشنواره موسیقی نواحی، با تمام کاستی‌هایی که گاه به آن وارد است، همچنان یکی از مهم‌ترین نمودهای سیاست‌گذاری فرهنگی در حوزه موسیقی است. نمونه‌ای روشن از آن‌که چگونه می‌توان با نگاه بومی به صیانت از سرمایه‌های ملی پرداخت. از این رو، هر دوره برگزاری این جشنواره، نه فقط یک رخداد هنری، بلکه جشنی برای حیات دوباره فرهنگی است. جشن بازگشت نغمه‌هایی که از اعماق تاریخ برخاسته‌اند و هنوز می‌توانند در قلب ایرانیان طنین بیندازند.
نجات صداهای در آستانه فراموشی
فواد توحیدی از پژوهشگران و آهنگسازان شاخص حوزه موسیقی نواحی ایران است که سال‌هاست در زمینه گردآوری، مستندسازی و معرفی موسیقی بومی جنوب شرق ایران به ویژه مناطق کرمان، بلوچستان و سیستان فعالیت می‌کند. او یکی از چهره‌های تاثیرگذار در حفظ و معرفی مقام‌ها، نغمه‌ها و آیین‌های صوتی مناطقی است که کمتر در کانون توجه رسانه‌ها و نهادهای رسمی قرار داشته‌اند. توحیدی با گردآوری و ضبط صدها ساعت موسیقی نواحی، نقش به‌سزایی در نجات صداهایی داشته که در آستانه فراموشی قرار داشتند. آثار مستند، پژوهش‌های صوتی و همکاری‌های او با سازمان‌های فرهنگی از جمله حوزه هنری، مرکز موسیقی و جشنواره‌های داخلی و خارجی باعث شده نام او به عنوان یکی از متعهدترین صیانت‌گران موسیقی اقوام در دهه‌های اخیر ثبت شود.
از ویژگی‌های مهم کارنامه توحیدی، پیوند میان پژوهش میدانی و فعالیت هنری است. او نه تنها محقق و مستندساز است، بلکه در زمینه آهنگسازی و بازآفرینی موسیقی‌های بومی نیز آثاری ارائه داده است. توحیدی صدای کرمان، نغمه‌های کویر و ضرب‌آهنگ قبایل بلوچ را با دقت و وفاداری گردآوری کرده و در قالب جشنواره‌ها، کنسرت‌ها، یا رسانه‌ها در اختیار عموم قرار داده است.
این یک جشنواره نیست
رخدادی هنری با جنبه پژوهشی است
همچنین کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های پژوهشی و میزگردهای تخصصی که هم‌زمان با این جشنواره برگزار می‌شوند، فرصتی فراهم کرده‌اند تا علاوه بر شنیدن موسیقی، درباره خاستگاه، شیوه اجرا، اسطوره‌شناسی و ارتباط این نغمه‌ها با آداب و آیین‌های محلی نیز گفت‌وگو شود. این جنبه پژوهشی، جایگاه جشنواره موسیقی نواحی را فراتر از یک رخداد هنری صرف قرار داده و آن را به بستری برای بازاندیشی در باب موسیقی نواحی و احیای آن تبدیل کرده است.
