نفتی که خواب آمریکا را میرباید
ذخایر عظیم نفت سنگین ونزوئلا به دلیل موقعیت جغرافیایی و نزدیکی به بازار آمریکا نقش مهمی در امنیت انرژی منطقه ایفا میکند
هفت صبح، ناصر غریبنژاد | نفت ونزوئلا یکی از پیچیدهترین و در عین حال جذابترین موضوعات ژئوپلیتیکی و اقتصادی عرصه بینالمللی است. کشوری که زمانی بهعنوان «عربستانِ آمریکای لاتین» شناخته میشد، امروز بهرغم بحرانهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی گسترده، همچنان یکی از کلیدیترین عناصر در معادلات انرژی جهان است.
اهمیت نفت ونزوئلا تنها در حجم ذخایر بیسابقه آن خلاصه نمیشود؛ بلکه در ترکیب منحصربهفردی از موقعیت جغرافیایی، عمق تاریخی نقش این کشور در بازارهای انرژی، ماهیت ذخایر انرژی، رابطه آن با بلوکهای قدرت و نیز پیامدهای ژئوپلیتیکی وابستگی جهان به انرژی نهفته است. برای فهم چرایی اهمیت نفت سرزمین سیمون بولیوار، باید این عاملها را در کنار هم دید و با نگاهی جامع به ساختار انرژی جهانی، نقش این کشور را تحلیل کرد.
نخستین و شاید بنیادیترین دلیل اهمیت نفت ونزوئلا، حجم عظیم و گسترده ذخایر آن است. بر اساس تخمینهای رسمی اوپک و سازمانهای بینالمللی انرژی، این کشور بیش از ۳۰۰ میلیارد بشکه ذخیره اثباتشده دارد؛ یعنی بیشتر از عربستان سعودی، عراق یا ایران. این حجم از ذخایر نفتی بهتنهایی ونزوئلا را در جایگاه یک «قدرت انرژی» قرار میدهد. هرچند بخش قابلتوجهی از این نفت سنگین و فوقسنگین است و استخراج و پالایش آن دشوارتر و پرهزینهتر، اما همان میزان عظیم ذخایر کافی است تا قدرتهای جهانی، شرکتهای نفتی و حتی دولتهایی که به امنیت انرژی خود فکر میکنند، این کشور را نادیده نگیرند.
نفت ونزوئلا نهتنها بزرگترین ذخیره شناختهشده جهان است، بلکه در یک منطقه ژئوپلیتیکی مهم نیز قرار دارد؛ منطقهای که در نزدیکی بازار بزرگ مصرفکننده انرژی یعنی آمریکای شمالی قرار گرفته، به همین دلیل است که ترامپ رئیسجمهور آمریکا برای این کشور نقشه سقوط کشیده است. درواقع فاصله جغرافیایی اندک میان میدانهای نفتی ونزوئلا و پالایشگاههای ساحل خلیج آمریکا یک مزیت استراتژیک مهم است؛ مزیتی که حتی در دوران روابط پرتنش میان کاراکاس و واشنگتن نیز قابل چشمپوشی نیست.
نقش موقعیت جغرافیایی در اهمیت نفت ونزوئلا
عامل جغرافیا در اهمیت نفت ونزوئلا بسیار پررنگ است. این کشور در دهانه دریای کارائیب قرار گرفته؛ جایی که یکی از مسیرهای حیاتی تجارت جهانی انرژی است. نفتکشهایی که از ونزوئلا حرکت میکنند، مسیر کوتاهتری نسبت به خاورمیانه تا بازارهای بزرگ مصرف مانند آمریکا و برخی کشورهای اروپایی دارند.
این نزدیکی جغرافیایی باعث شده که حتی زمانی که تولید ونزوئلا با افت شدید مواجه شد و تحریمها عملکرد صنعت نفت کشور را مختل کرد، بازهم پالایشگاههای آمریکایی که برای نفت سنگین طراحی شدهاند، بهدنبال واردات محدود از ونزوئلا باقی بمانند. زیرا برخلاف تصور عمومی، همه پالایشگاهها نمیتوانند نفت سبک جایگزین کنند؛ برخی برای نفت فوقسنگین طراحی شدهاند و این وابستگی فنی یکی از عناصر تقویتکننده اهمیت نفت ونزوئلاست.
در بُعد تاریخی نیز ونزوئلا از نخستین کشورهایی بود که وارد چرخه تولید صنعتی نفت شد. از دهه ۱۹۲۰ تا سالها پس از جنگ جهانی دوم، ونزوئلا یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت به آمریکا بود و عملا بخش مهمی از ماشین جنگی و صنعتی ایالات متحده با نفت این کشور تغذیه میشد.
نقش تاریخی ونزوئلا در شکلگیری الگوی وابستگی انرژی آمریکا را نمیتوان دستکم گرفت؛ وابستگیای که البته پس از تحول موسوم به «انقلاب شیل» در ایالات متحده بهطور نسبی کاهش یافت، اما بهطور کامل از بین نرفت. بر این اساس، حتی اگر امروز آمریکا از نظر تولید داخلی خودکفا باشد، بازهم پالایشگاههایش برای تعادل بازار داخلی نیاز به درصدی نفت وارداتی دارند و نفت سنگین ونزوئلا یکی از گزینههای اصلی است. این پیوند تاریخی میان ونزوئلا و ایالات متحده، با وجود تنشهای سیاسی چند دهه اخیر، همچنان سایه خود را بر معادلات انرژی دو کشور حفظ کرده است.
آمریکا و چین در رقابت برای دسترسی به نفت ونزوئلا
عامل مهم دیگر چرایی اهمیت نفت ونزوئلا، ساختار نفتی خاص این کشور است. نفت ونزوئلا عمدتا از کمربند نفتی اورینوکو بهدست میآید؛ یکی از بزرگترین مناطق نفتی جهان که نفت آن سنگین، چسبناک و نیازمند فناوری بالا برای پالایش است. همین ویژگی باعث شده قدرتهای فناورانه مانند آمریکا و چین در رقابت برای دسترسی به این منابع قرار بگیرند. کشورهایی که توانایی پالایش نفت سنگین دارند، ارزش استراتژیک بالایی برای این نوع نفت قائلاند، زیرا قیمت تمامشده محصول نهایی معمولا سودآور است و وجود ذخایر عظیم، تضمینی برای تامین بلندمدت انرژی محسوب میشود.
ونزوئلا به دلیل همین ماهیت ذخایر، نهتنها یک صادرکننده انرژی، بلکه یک بازیگر ژئوپلیتیکی است که میتواند در تنظیم بازار نفت جهانی نقش ایفا کند؛ نقشی که همواره مورد توجه اوپک بوده و تلاش میکند با مدیریت سهم ونزوئلا در توافقات، تعادل بازار را حفظ کند. نفت برای ونزوئلا تنها یک منبع طبیعی نیست؛ بلکه ستون اصلی اقتصاد این کشور است. بیش از ۹۰درصد درآمد صادراتی ونزوئلا وابسته به نفت است و این وابستگی شدید اقتصادی در دهههای اخیر تاثیرات اجتماعی و سیاسی مهمی بر جای گذاشته است. از این منظر، اهمیت نفت ونزوئلا نهتنها از نگاه جهانی، بلکه از نگاه داخلی نیز فوقالعاده حیاتی است.
هرگونه تغییر در توان تولید، یا تحریمهای اقتصادی، یا حتی نوسانات قیمت جهانی نفت، مستقیما بر زندگی روزمره مردم و ثبات سیاسی کشور اثر میگذارد. تحریمها یکی از عناصر تعیینکننده در فهم اهمیت نفت ونزوئلاست. طی سالهای اخیر، تحریم های آمریکا دسترسی این کشور به بازارهای بینالمللی را بهشدت محدود کرده است.
این فشارها، تولید نفت ونزوئلا را از بیش از سه میلیون بشکه در روز در سالهای گذشته به کمتر از یک میلیون بشکه در برخی سالها رساند. اما نکته حیاتی آن است که حتی با کاهش تولید، جهان همچنان چشم به آینده صنعت نفت ونزوئلا دوخته است. زیرا همه میدانند اگر این کشور بتواند زیرساختهای خود را بازسازی کند، ظرفیت بازگشت به تولید انبوه را دارد و همین پتانسیل باعث میشود بازیگران جهانی از چین گرفته تا روسیه، اروپا و آمریکا، همیشه در حال محاسبه اثر احتمالی بازگشت نفت ونزوئلا به بازار باشند. اهمیت ونزوئلا دقیقا در همین «ظرفیت نهفته» است: کشوری که میتواند توازن بازار جهانی را دگرگون کند.
چین مهمترین سرمایهگذار در صنعت نفت ونزوئلا
از جنبه ژئوپلیتیکی، نفت ونزوئلا بستری برای رقابت قدرتهای بزرگ فراهم کرده است. چین یکی از مهمترین سرمایهگذاران در صنعت نفت ونزوئلاست و بخشی از بدهیهای این کشور از طریق نفت بازپرداخت میشود. روسیه نیز در سالهای اخیر نقش فعالی در حمایت سیاسی و همکاریهای انرژی با ونزوئلا داشته است.
از سوی دیگر، ایالات متحده که زمانی بزرگترین مشتری نفتی ونزوئلا بود، پس از اعمال تحریمها تلاش کرده نفوذ این کشور را محدود کند. در قلب این بازی، نفت بهعنوان ابزار اصلی قدرت تعریف میشود. برای چین، دسترسی به نفت ونزوئلا بخشی از استراتژی بلندمدت تامین انرژی است؛ برای روسیه، مشارکت در صنعت نفت ونزوئلا راهی برای تقویت حضور خود در نیمکره غربی و برای ایالات متحده، کنترل یا محدود کردن این منابع بخشی از سیاست مهار رقبای جهانی است.
عامل دیگری که اهمیت نفت ونزوئلا را برجسته میکند، نقش آن در ساختار سازمان کشورهای صادرکننده نفت «اوپک» است. ونزوئلا یکی از بنیانگذاران این کارتل نفتی بینالمللی بوده و سنتا یکی از طرفداران سیاستهای معطوف به افزایش قیمت نفت. در سالهایی که تولید این کشور بالا بود، ونزوئلا در تصمیمگیریهای اوپک نقش مهمی داشت و حتی امروز که تولیدش بهشدت کاهش یافته، باز هم وزن سیاسی تاریخی این کشور درون اوپک حفظ شده است.
کشورهایی مانند الجزایر ونزوئلا که نگاه مشابهی به قیمتگذاری نفت دارند، همواره در تلاش بودهاند نقش ضدچرخهای در بازار ایفا کنند؛ به این معنا که از افت قیمت جلوگیری کرده و درآمد کشورهای تولیدکننده را تثبیت کنند. بنابراین حتی زمانی که تولید ونزوئلا کاهش مییابد، حضور آن در اوپک و نقش سیاسیاش همچنان اهمیت دارد؛ زیرا محاسبات اوپک فقط بر اساس حجم تولید جاری نیست، بلکه بر اساس ظرفیت بالقوه و سابقه تاریخی نیز صورت میگیرد.
در کنار این عوامل، باید به نقش اجتماعی و داخلی نفت نیز اشاره کرد. در ونزوئلا، نفت تنها یک منبع اقتصادی نیست، بلکه عنصر شکلدهنده هویت سیاسی مدرن است. دولتهای مختلف از دوران هوگو چاوز تا امروز، نفت را ابزاری برای اجرای سیاستهای اجتماعی، توزیع درآمد، تثبیت سیاسی و تقویت مشروعیت داخلی به کار گرفتهاند. نفت در این کشور بخشی از «قرارداد اجتماعی» است: مردم انتظار دارند دولت از محل درآمدهای نفتی خدمات عمومی ارائه دهد، یارانهها را تامین کند و پروژههای اجتماعی را پیش ببرد.
بنابراین هرگونه اختلال در صنعت نفت چه بهدلیل تحریم، چه بهدلیل سوءمدیریت مستقیما به بحران اجتماعی در دولت مستقر منجر میشود. نقش محوری نفت در جامعه ونزوئلا، آن را به موضوعی ملیگرایانه و حساس تبدیل کرده و همین حساسیت، نگاه جهان را به این صنعت بیشتر کرده است. همچنین نباید فراموش کرد که ونزوئلا میتواند در آینده انرژی جهان نقشآفرینی مهمی داشته باشد. جهان در حال حرکت به سوی انرژیهای تجدیدپذیر است، اما نفت همچنان تا دهههای آینده نقش مرکزی خواهد داشت و اهمیت خود را همچنان حفظ میکند.
در این میان، وجود ذخایر بزرگ و طول عمر بالای میدانهای نفتی ونزوئلا میتواند ضامن استمرار عرضه جهانی باشد. برخی تحلیلگران معتقدند زمانی که ذخایر خاورمیانه به نقطه افول برسند یا بیثباتیهای ژئوپلیتیکی عرضه نفت را تهدید کند، ونزوئلا میتواند یکی از منابع جایگزین بلندمدت باشد. این چشمانداز، اهمیت امروز ونزوئلا را فراتر از تولید فعلی آن و حتی فراتر از بحرانهای سیاسی جاری کشور نشان میدهد.
در نهایت، اهمیت نفت ونزوئلا در این نکته نهفته است که این کشور در دو سطح داخلی و بینالمللی یک بازیگر اساسی در معادلات انرژی است. از یک سو، سرنوشت اقتصادی، ثبات سیاسی و حیات اجتماعی ونزوئلا به نفت گره خورده و از سوی دیگر، بازار جهانی انرژی همیشه چشم به تحولات این کشور دارد. هر تحول سیاسی در کاراکاس، هر توافق یا اختلاف در اوپک، هر تغییر در سیاست تحریمها و حتی هر پیشرفت فنی در پالایش نفت سنگین، میتواند تاثیرات عمیقی بر بازار جهانی داشته باشد.
نفت ونزوئلا نهتنها یک ذخیره طبیعی، بلکه یک عامل ژئوپلیتیکی و تاریخی است که همزمان میتواند بحران بیافریند و فرصت ایجاد کند. به همین دلیل، ونزوئلا با وجود وضعیت دشوار اقتصادی و سیاسی امروز، همچنان یکی از مهمترین بازیگران انرژی جهان است. ظرفیت این کشور برای بازگشت به جایگاه پیشین، قدرت ذخایر عظیم آن در شکلدهی بازار جهانی، موقعیت جغرافیایی استراتژیک، نقش تاریخی در انرژی و اهمیت ژئوپلیتیکی آن باعث میشود که نفت ونزوئلا همیشه فراتر از مرزهای این کشور معنا پیدا کند. نفت ونزوئلا نهتنها منبع ثروت یا بحران، بلکه آینهای از رقابت قدرتهای جهانی و پیچیدگی ساختار انرژی جهانی است؛ ساختاری که هنوز هم با تمام تحولاتش، وابسته به ذخایر بزرگ و بازیگران کلیدی باقی مانده است.
