فقدان ربنا ۱۵ ساله شد| دعای ربنا به همراه مناجات مثنوی افشاری ۳۰سال همدم روزه‌داران بود
چه شد که صدا و سیما این دو اثر ماندگار محمدرضا شجریان را برای همیشه به بایگانی سپرد
هفت صبح | امسال هم خبری از پخش دعای ربنا به همراه مناجات مثنوی افشاری، میراث ماندگار استاد محمدرضا شجریان به عنوان خاطره مشترک چند نسل از ماه رمضان، نیست. مدیران کنونی صدا و سیما هم نخواستند یا نتوانستند این دو اثر که شجریان آنها را متعلق به مردم دانسته بود، پخش کنند. در گزارش امروز یک ماجرای قدیمی را مرور کرده‌ایم.
پخش محدود در سال 88
31 مرداد سال 1388 برابر بود با اولین روز ماه رمضان. روزه‌داران منتظر شنیدن مثنوی افشاری و ربنا بودند اما رادیو آنها را پخش نکرد و فقط از شبکه‌های تلویزیونی یک و قرآن شنیده شد. کشمکش محمدرضا شجریان با صدا و سیما، از خرداد 88 و پس از انتخابات ریاست‌جمهوری شروع شد؛ در تیر به اوج رسید و همزمان با آخرین روز مرداد، نخستین اثر آن به چشم آمد: توقیف ربنا. در مصاحبه‌های آتشین شجریان یک جمله ثابت دیده می‌شد که با تاکید می‌گفت ربنا متعلق به مردم است.
پیرو همین، اجازه پخش این دعا را از رادیو و تلویزیون داد. حتی سال 74 که در نامه به رئیس صدا و سیما خواستار عدم پخش آثار خود از رادیو و تلویزیون شد، ربنا را مستثنا دانست. علی لاریجانی موافقت کرد اما مدتی بعد، علاوه بر ربنا، دیگر آثار او از شبکه‌های مختلف پخش شد. واکنش شجریان توام با خشم نبود اما سال 88 ورق برگشت. موضع‌گیری‌های او، مسئولان را آرام آرام به این نتیجه رساند که «همه آثار» از جمله ربنا دیگر از رادیو و تلویزیون پخش نشوند.
حذف رادیویی
چند روز از رمضان سال 88 گذشته بود که محمد‌حسین صوفی، معاون وقت صدا رسما اعلام کرد:«از این پس حتی در ماه رمضان صدای محمدرضا شجریان از شبکه‌های رادیویی پخش نمی‌شود.» پرویز فارسیجانی، دبیر وقت شورای معارف سیما اما به نکته‌ای دیگر اشاره و تاکید کرد:«در ماه مبارک رمضان نوای «ربنای» استاد شجریان را به صورت محدود پخش خواهیم کرد و در عین حال تلاش می‌کنیم از ربناهای جدید با صدای دیگر هنرمندان‌مان نیز استفاده کنیم.
«ربنای» استاد شجریان یک خاطره خاصی برای همه ما دارد و یک اثر هنری است که متعلق به همه مردم ایران است.» پیرو همین نظر بود که ربنا فقط از شبکه یک و قرآن پخش شد. حتی علی درستکار مجری ویژه‌برنامه پیش از افطار شبکه یک، روی آنتن زنده، این دعا را حذف نشدنی دانست:«هر‌چند با خواندن قرآن و مناجات با خدا این ماه را حس می‌کنیم اما اساس و نمک ماه رمضان در ایران، نوای «ربنای» استاد شجریان است.»
توقیف کامل
دعای ربنا به همراه مناجات مثنوی افشاری 30سال همدم کسانی بود که روزی را لب از طعام و شراب بستند و در افطار بر خوان آسمانی نشستند. غبار سیاست اما روی این خاطره نشست و سال 89 ربنای شجریان، فقط چند بار از شبکه آموزش شنیده شد. رضا پورحسین مدیر وقت این شبکه گفت:« از ابتدای ماه رمضان، شبکه آموزش چندین بار دعای ربنای شجریان را پخش کرده و هیچ‌گونه ممنوعیتی در این مورد به ما اعلام نشده.» دبیر شورای معارف سیما هم قول داد:«احتمال آنکه دعای ربنای شجریان در روزهای آینده از شبکه‌های دیگر پخش شود، وجود دارد.» سال90 برای همیشه مهر توقیف بر ربنای شجریان خورد که واکنش‌های متفاوتی به دنبال داشت؛ برخی معترض بودند و برخی موافق. مثلا اعضای وقت کمیسیون فرهنگی مجلس از تصمیم صدا و سیما تشکر می‌کنند.
حکایت همچنان باقی است
از رمضان 89 به بعد، پخش نشدن «ربنا» موضوع ثابت رسانه‌ها و چهره‌های مختلف در آستانه فرارسیدن این ماه است. ایام گذشت و التهاب 88 کمرنگ شد. مدیریت صدا و سیما بارها تغییر کرد اما تصمیم درباره «ربنا» همانی است که سال 89 گرفته شد و پس از درگذشت استاد شجریان هم تغییر نکرد. معروف‌ترین اظهارنظر متعلق به مرتضی میرباقری ، معاون وقت سیما است که گفت: «اگر از سوی ایشان احترام به انقلاب، احترام به آزادی، امنیت و حاکمیت ابراز شود، هیچ منعی برای پخش این دعا وجود
ندارد.»
متعلق به مردم
حذف ربنا از رادیو و تلویزیون واکنش شجریان را به دنبال داشت. در روزهایی که هنوز عصبانیت او پس از وقایع سال 88 فروکش نکرده بود، با لحنی کنایه‌آمیز در گفت‌و‌گو با یورو‌نیوز (8 مهر 90) گفت: «فقط من ربنا را اجازه پخش دادم که آن را برای مردم خوانده بودم. در این یکی دو سال، دیگر آن را هم پخش نمی‌کنند؛ خوب نکنید، به خودتان لطمه می‌زنید. چون ربنا برای مردم بوده و آن را دوست دارند و خودشان دارند و گوش می‌کنند.»
شش سال پس از توقیف «ربنا»، لحن شجریان آرام‌تر شده بود که نمود آن در مصاحبه با روزنامه ایران به چشم می‌آید:«ربنا متعلق به من هم نیست. متعلق به مردم است. جزو زندگی و عواطف مردم است و هیچ کس حق ندارد آن را از مردم بگیرد. من که صاحب این اثر هستم و در واقع آن را خلق کردم هم می‌گویم متعلق به مردم است.» او جواب مسئولان صدا و سیما را هم داد:« من ربنا را هرگز از مردم دریغ نکردم. حالا اگر اقتضای سیاست است که صدای من را به هیچ صورتی پخش نکنند، خودشان می‌دانند ولی دروغ نگویند که ربنا را من نگذاشته‌ام پخش کنند.»
جایگزین ربنا
سال 89 پس از حذف «ربنا»ی شجریان، روابط عمومی دبیرخانه شورای معارف سیما از تولید و جمع‌آوری 17 قطعه صوتی ربنا خبر داد و اعلام کرد: «محمد حشمتی، محمد اللیثی، سلیم موذن‌زاده و چنگیز حبیبیان از جمله افرادی هستند که ربنایی مناجات‌گونه و متناسب با لحظات ملکوتی افطار را قرائت کرده‌اند.»
روند تولید نسخه‌هایی تازه از ربنا همچنان ادامه دارد اما هیچ کدام به گرد موقعیت و موفقیت کاری که شجریان در سال 58 کرد نرسیده‌اند. او مناجات افشاری و ربنا را در اوج دوران پختگی‌اش خواند و به گفته خودش قرار بود نسخه‌ای برای تمرین شاگردانش باشد. کیفیت به قدری بالا بود که مدیران وقت صدا و سیما بدون درنگ آن را پخش کردند و شجریان نیز چون واکنش مثبت مردم را دید، از این تصمیم راضی بود.
