روزگار سپری‌شده یادگار ناصری در تهران
عمارت مسعودیه، یکی از ساختمان ها قدیمی تهران
هفت صبح| عمارت مسعودیه، در نزدیکی میدان بهارستان، یکی از ساختمان‌های قدیمی تهران است که روایتگر تاریخ دوره‌ها و روزهای مختلف پایتخت است. این بنا با توجه به سبک معماری، و رویدادهای تاریخی مهم و تأثیرگذاری که شاهد آن بوده، از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار است.
پس از اینکه تهران در سال 1200 هجری قمری توسط آقامحمدخان قاجار، به‌عنوان پایتخت معرفی شد، ساخت کاخ‌ها، عمارت‌ها و خیابان‌ها به‌شکل نوین آغاز شد و این شهر در زمان فتحعلی‌شاه قاجار با الگوبرداری از غربی‌ها، بیش‌ازپیش آباد شد.
در 1290 هجری قمری (حدود سال 1249-1250 شمسی)، آن‌طور که مسعود میرزا در کتاب خاطراتش گفته، باغ نظامیه توسط ظل‌السلطان خریداری شد و سپس باغ مسعودیه و عمارتش به آن اضافه شد. عمارت مسعودیه در سمت غربی عمارت نظامیه، در زمینی با مساحت نزدیک ۴۰۰۰ متر مربع و در سال 1295 هجری قمری (1257-1256 شمسی) ساخته شد.
مسعود میرزا یا سلطان مسعود میرزا ظل‌السلطان، متولد 1266 هجری (1228 شمسی) و فرزند سوم ناصرالدین شاه و دومین فرزند پسر او بوده است. مادرش هم عفت‌السطنه از زنان صیغه‌ای محمد شاه بود. به‌خاطر آنکه از مادری غیرقاجار زاده شده بود، به‌جای او مظفرالدین میرزا به ولیعهدی انتخاب شد. ظل‌السلطان در جوانی حکمران مازندران بود و از سال 1288 هجری در زمان وزارت امیر اصلانخان مجدالدوله، حاکم اصفهان شد. او مانند پدرش به ساخت کاخ‌ها و بناهایی در محدوده تهران و روستاهای نزدیک آن پرداخت که باغ و عمارت مسعودیه از چشم‌گیرترین آن‌ها است. کار ساخت سازه عمارت مسعودیه از سال 1252 خورشیدی آغاز، ودر سال ۱۲۵۷ کار ساخت به پیشکاری رضا قلی خان سراج الملک پایان گرفت. معماری نفیس آن از استاد شعبان معمار باشی بود و بیشتر کتیبه های یگانه خوش نویسی نیز از استاد میرزا عمو است.
عمارت‌های اصلی مجموعه تاریخی مسعودیه، عبارتند از: دیوانخانه، سفره‌خانه و حوضخانه، حیاط سیدجوادی، عمارت سیدجوادی، حیاط مشیری، عمارت مشیری، حیاط خلوت، عمارت حیاط خلوت، عمارت سردر (پیاده) عمارت سردر (کالسکه‌رو) باغ دیوانخانه، عمارت دیوانخانه، و بنای یک طبقه با زیرزمین.
آن‌طور که در مستندات آمده، این باغ دو قسمت بیرونی و اندرونی داشته که از قسمت اندرونی این عمارت اثری باقی نمانده است. در این باغ، در حال حاضر هفت عمارت وجود دارد که به‌وسیله حیاط‌هایی به یکدیگر متصل شده‌اند. در حیاط اصلی، یک محور کالسکه‌رو آغاز می‌شود و تا حیاط مقابل دیوانخانه ادامه دارد. باغ هم به‌وسیله ستون‌های آجری و نرده‌های چوبی به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم شده است. حیاط مقابل دیوانخانه یک حوض مدور دارد که در دوره قاجار، اطراف آن به‌شعاع دو متر با آجر فرش شده بود.
قدیمی‌ترین بنای مجموعه مسعودیه، ساختمان سردر (پیاده) است که ویژگی‌های بنای اولیه را نمایان می‌کند و از الگوی کلاسیک عمارت‌های دوران قاجار پیروی می‌کند.
حیاط و عمارت سیدجوادی، از دیگر عمارت‌هایی است که در زمان مسعود میرزا، در باغ مسعودیه ساخته شد. سیدجوادی، شخصیت فرزانه‌ای در زمان مسعود میرزا بود و در یکی از شکارهایش، در نجات ظل‌السلطان از مرگ احتمالی نقش داشت. بر این اساس، عمارتی در باغ مسعودیه به‌نام سیدجوادی نام‌گذاری شده که از آن به‌عنوان اتاق وزیران نیز یاد می‌شود و هفتمین بنای تاریخی عمارت مسعودیه است.
عمارت دیوانخانه، ساختمان مرکزی عمارت مسعودیه است که با آینه‌‌کاری آراسته شده و مخصوص پذیرایی از مهمانان ویژه مسعود میرزا بوده است. عمارت سفره‌خانه هم فضای بازی مخصوص جشن‌ها، مهمانی‌ها و رویدادهای مهم دوره قاجار بوده و در ضلع جنوبی عمارت مسعودیه قرار دارد. بخش دیگری هم به‌نام صحن و عمارت مشیری در عمارت مسعودیه وجود دارد که برای مباشران (مسعود میرزا، حبیب‌اله خان و محمدباقر خان) در زمان قاجار ساخته شده است.
در هر حیاط داخل عمارت، حوضی قرار دارد که منظره‌ای زیبا از عناصر معماری عمارت مسعودیه مانند طاق‌های آجری، ستون‌ها، گچ‌بری، کاشی‌کاری و شیشه‌های رنگی را به نمایش می‌گذارد. عمارت حوضخانه در جنوبی‌ترین قسمت این مجموعه قرار دارد.
عمارت مسعودیه، از ابتدای ساخت خود تاکنون، شاهد روزها و وقایع عجیب و خاصی بوده که هر کدام، روایتگر بخشی از تاریخ این سرزمین است.
سالهای ۱۲۶۲ تا ۱۲۶۷ اوج کار ظل السلطان در شورای سلطنتی همراه با رجال اصلاح طلب به قصد ترقی ایران بود. ظل السلطان در این دوران اغلب سرش به امور مملکتی در عمارت مسعودیه گرم بود.
در سال ۱۲۶۵ شمسی، آتش مهیبی جبهه غربی این بنا را گرفت و بخش‌هایی از حیاط مشیرالملکی و حکیمیه آسیب دید.
در سال 1275 هم که ناصرالدین شاه ترور شد، ظل‌السلطان سلطنت برادرش، مظفرالدین‌شاه را پذیرفت و طی 20 سال، فقط دو بار به مسعودیه آمد و تاریخ مسعودی را نوشت.
با توجه به بررسی‌هایی که در عمارت مسعودیه انجام شده، چنین به نظر می‌رسد در سال 1288 شمسی، ظل السلطان به فرزند خود وکالت داد تا عمارت مسعودیه را هرجور که می خواهد به فروش برساند. پس از این اتفاق همدم السلطنه، دختر مستوفی الممالک که همسر جلال‌الدوله بود اقدام به خرید این عمارت با مبلغی بالغ بر 50هزار تومان کرد.
ظل‌السلطان در سال 1297 درگذشت و حدود 5 سال بعد، یعنی در سال 1302، وراثش مسعودیه را به رضاخان سردار سپه فروختند. رضاخان سردارسپه، واحدهای خریداری‌شده از همدم‌السلطنه را یک سال بعد، در سال 1302 شمسی، به وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه هدیه کرد.
در سال 1304، مسعودیه میزبان وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه شد تا این وزارتخانه مدرسه علوم عالیه را تأسیس کند.همان سال انجمن معارف هم یکی از اتاق‌های عمارت را به‌عنوان کتابخانه مورد استفاده قرار داد و به این صورت اولین کتابخانه رسمی ایران شکل گرفت. بعد از چند سال یکی از اتاق‌های عمارت به محل نگهداری اشیای ارزشمند و عتیقه‌های باستانی تبدیل شد که این در واقع پایه‌گذاری اولین موزه‌ی ایران بود. بعدها در سال ۱۳۱۸ این اشیای قیمتی و ارزشمند به موزه ملی انتقال داده شد.
در سالهای 42، 43، یعنی در دوران پهلوی، عمارت مسعودیه به‌عنوان دانشکده افسری معرفی شد. پس از چند سال، بخش‌های مختلف وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه تفکیک شد، وزارت آموزش و پرورش شکل گرفت و در دل مسعودیه شروع به کار کرد.
در دوره پهلوی، در این عمارت تغییراتی ایجاد شد؛ تغییراتی مانند اینکه تزئینات و سازه‌های سنتی بنا، به‌شکل مدرن درآمد تا امکان کاربری آن بیشتر شود. همچنین سازه‌ها و الحاقات جدیدی هم به عمارت افزوده شد. در واقع می‌توان گفت بیشترین کاربری، بدون توجه به مرمت و احیا مسعودیه، در زمان پهلوی انجام شده است.
سرانجام پس از پیروزی انقلاب حق استفاده از عرصه و اعیان ساختمان قدیمی وزارت آموزش و پرورش که در خیابان اکباتان قرار داشت به سازمان میراث فرهنگی کشور واگذار شد و در سال 1377 در فهرست آثار ملی، با شماره 2190، به ثبت رسید. مهم‌ترین دوره مرمت مسعودیه، در زمان استقرار معاونت میراث فرهنگی در این عمارت و تحت نظارت دکتر باقر آیت‌اله‌زاده شیرازی، از بنیان‌گذران سازمان میراث فرهنگی انجام شد.
امروز هنوز این عمارت قاجاری، در ضلع جنوب غربی میدان بهارستان، پا برجا مانده تا بیش از ۱۵۰ سال تاریخ سیاسی پایتخت را روایت کند.
پادکست آن را می توانید اینجا بشنوید