لو رفتگان‌! + عکس‌هایی از آرشیو کاخ گلستان

هفت صبح| ده روز از درز کردن ۷۴ آلبوم از آرشیو کاخ گلستان می‌گذرد اما آنقدر این عکس‌ها جالب هستند و ابعاد مختلفی دارند که حتی برای مردم معمولی هم هنوز عادی نشده‌اند. بعید است در تمام روزهای گذشته در شبکه‌های اجتماعی مخصوصا اینستاگرام و توئیتر حضور داشته باشید و چند عکس جدید از این آلبوم‌ها را ندیده باشید. البته تعداد عکس‌های لو رفته هم آنقدر زیاد است که کند و کاو در آنها حالا حالاها تمام نخواهد شد: ۳۲۰۰ عکس دیده نشده یا کمتر دیده شده از عصر قاجار!

قاجاریه که تقریبا کل قرن نوزدهم میلادی را در ایران پوشش می‌دهد و تا دو دهه ابتدای قرن بیستم هم به طول می‌انجامد از مناقشه برانگیزترین دوره‌های  تاریخی کشور ماست. از طرفی با کودتای پهلوی به این سلسله خاتمه داده شده و همیشه مورخان معاصر از دوره قاجاری به عنوان دوره‌ای از رخوت تاریخی یاد می‌کنند و از آن سمت هستند مورخانی که همه ماجرای ترور ناصرالدین شاه و انقلاب مشروطه و کودتای سوم اسفند 1299 را در یک نقشه جهانی برای بی‌ثباتی اولیه در ایران آرام قرن نوزدهم و تبدیل آن به یک دژ فرهنگ غربی تفسیر می‌کنند. این داستان و این مناقشه همچنان ادامه دارد. برای همین انتشار ناگهانی این عکس‌ها فرصتی بی‌بدیل برای محققینی است که هنوز در مورد دوره قاجار تصمیم قاطعی نگرفته‌اند.

ممنون ناشناس عزیز

همه چیز از یک لینک شروع شد و یک توضیح که دست به دست می‌شد و معلوم نبود اول چه کسی آن را منتشر کرده. لینک را که باز می‌کردی با ۷۴ فایل مختلف رو به رو می‌شدی که هر کدام یک آلبوم جداگانه از چندین عکس بود. در متن همراه آن هم «رفتار مجموعه‌دارانی که اسناد مهم تاریخی را حبس می‌کنند»، تقبیح شده و از دیگران خواسته شده بود که تا جای ممکن این عکس‌ها را بازنشر کنند. 

شاید به عنوان کسی که با کاخ گلستان یا جست‌وجو در تاریخ سر و کار نداشته ندانید که اهمیت این ماجرا چقدر بوده است اما اگر بدانید که کاخ گلستان چه سخت گیری در دسترسی به اسنادش به خرج می‌دهد و آلبوم خانه این مجموعه اصلا جای در دسترسی حتی برای پژوهشگران نیست به بزرگی اتفاقی که افتاده پی می‌برید.

محمدرضا طهماسب، پژوهشگر تاریخی عکاسی ایران در صفحه اینستاگرام‌‌اش مطلبی نوشته با تیتر «شبیخون» و موضوع را به خوبی توضیح داده است:«...برای به دست آوردن یک یا حتی چند عکس ساده و بی‌کیفیت‌تر از این مجموعه (آلبوم‌خانه کاخ گلستان) باید با مدیریت کاخ نامه‌نگاری شود. سپس در صورت موافقت، نامه به مسئول آلبوم‌خانه ارجاع داده می‌شود و پس از آن، موضوع عکس مورد نیاز اگر در آلبوم‌هایی که تاکنون در آلبوم‌خانه کاخ گلستان با نام آلبوم سایه عکسبرداری شده باشد، با تعداد محدودی عکس موافقت می‌شود. سال‌ها است که به مدیران کاخ گلستان و مسئولان آلبوم‌خانه این شیوه نادرست و دور از روش‌های علمی جست‌وجو و دریافت و دراختیار گذاشتن عکس را یادآور شده‌ام و نتیجه‌ای نگرفته‌ام...» این پژوهشگر در ادامه متن خود با اشاره به آرشیو‌های آنلاین در سراسر جهان این سوال را پرسیده که آیا زمان آن نرسیده است که مثل دیگر آرشیو‌های پیشرو و دیجیتال جهان، کاخ گلستان هم با یک برنامه‌ریزی مدبرانه امکان استفاده همگانی از این آلبوم‌ها را فراهم کند؟

ذوق زدگی عمومی و قاجاری بازی مجازی

به شما قول می‌دهم که حتی اگر اصلا علاقه‌مند به تاریخ نباشید و از همه چیزهای قدیمی هم بدتان بیاید باز دور زدن در بین عکس‌های منتشر شده سرذوقتان می‌آورد همانطور که هزاران کاربر فارسی زبان شبکه‌های اجتماعی را سر ذوق آورده. عکس‌ها آنقدر متنوع هستند که یک لحظه هم حوصله‌تان سر نمی‌رود.

جالب اینکه همه عکس‌ها هم توضیح‌های جالب و اغلب تاریخ و جغرافیای کاملا مشخصی هم دارند. جزئیات آنقدر زیاد است که هیچ گزارشی نمی‌تواند همه آنها را برایتان بگوید از گربه خوابیده روی صندلی گرفته تا عکس‌های متعدد از حاجی رحیم یکی از خواجه‌های دربار و حیوان خانگی‌اش که اردک بامزه‌ای است و همه جا با او دیده می‌شود. در توضیح عکس‌های او هم آمده: «حاجی رحیم و اردک عاشقش».

خیلی‌ها در شبکه‌های اجتماعی می‌گویند که توضیحات را شخص ناصرالدین شاه نوشته اما عده‌ای که کارشناس‌تر به نظر می‌رسند می‌گویند اگرچه بسیاری از عکس‌ها کار دست خود شاه بوده اما هم عکاس‌ها متعدد هستند و هم نویسنده‌های توضیحات. گروه دیگری از عکس‌ها که برای بسیاری از کاربران جالب آمده تصاویری از زنان و مردان سالخورده است که در توضیحات، سن آنها ۱۱۵، ۱۳۵، ۱۰۵ و... نوشته شده، موضوعی که باعث شده خیلی‌ها بگویند در زمان قاجار مردم خیلی از سن و سال سر در نمی‌آوردند و زنان و مردان در عکس‌ها نهایتا ۸۰ ساله به نظر می‌رسند.  تصاویر زنان حرم‌های شاهی هم توجه زیادی به خود گرفته و بعد از آن تصاویری که جنبه هنری دارد یا شوخی در آنها نهفته است. مثلا تصویری که روبه‌روی آینه گرفته شده یا تصویری از مردی با چندین کلاه چیده شده روی سرش و...

بعضی از علاقه‌مندترها همین اول کار هم شروع کرده‌اند به استخراج محتواهای تخصصی از این عکس‌ها مثلا مهدی طباطبایی، فعال علاقه‌مند به دوره قاجار در مدت کوتاهی پس از انتشار این آلبوم‌ها، سفرنامه تصویری ناصرالدین‌شاه قاجار در سال ۱۲۹۲ قمری به مازندران را بر اساس عکس‌های یکی از آلبوم‌ها روی نقشه‌های فعلی ترسیم کرده و همه عکس‌های این سفر را در موقعیت‌های کنونی خودشان قرار داده است. این نقشه که به‌صورت عمومی در دسترس قرار گرفته، حالا با انطباق با روزنوشت‌های ناصرالدین‌شاه از این سفر، یک سفرنامه تصویری جذاب برای همه مردم است.

تصویر گربه خوابیده روی صندلی که شخص ناصرالدین شاه در توضیح عکس اسمش را «کندی» نوشته هم باعث شد که قصه‌های مختلف درباره گربه دوستی معروف‌ترین شاه قاجار دوباره نقل محافل شود.

اینطور که به نظر می‌رسد این تازه شروع ماجرا است و به سرعت شاهد محتواهای جالب‌تر مرتبط با این تصاویر خواهیم بود.

خودمان می‌خواستیم منتشر کنیم

«پس بقیه عکس‌ها کجا هستند؟» این سوالی است که خیلی‌ها بعد از دیدن عکس‌های لو رفته می‌پرسند و جواب‌هایی که به این سوال داده می‌شود متنوع است. از یک طرف هادی میرزایی، مدیرکل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی به سایت کجارو می‌گوید که این کارها تخلف است و باید اصول قانونی رعایت شود: «انتشار بدون اجازه اسناد یک تخلف است. در تمامی کشورها انتشار بدون اجازه گنجینه یک موزه ماهیت جرم‌انگارانه دارد. این اتفاق احترام نگذاشتن به تعهدات درباره دسترسی به آثار و گنجینه است.

استفاده از این آثار منع قانونی دارد و هرگونه استفاده پژوهشی و غیره از آن نیز باید منوط به اجازه از موزه‌ها باشد. حتی یک درخواست وجود ندارد که بدون پاسخ مانده باشد. سخت‌گیری برای در اختیار قرار دادن اسناد و مدارک نداریم؛ اما حفظ محرمانگی، رعایت اصول مالکیت معنوی و تعهدات طرفین هم مهم است. هر پژوهشگری که پروپوزال مشخص با هدف مشخص ارائه کرده، اسناد مورد نیاز را دریافت کرده است.»

از طرف دیگر کاخ گلستان اطلاعیه می‌دهد که بقیه عکس‌ها را هم بعدتر خودش منتشر می‌کند: «اخیراً بخشی کوچک از آلبوم عکس‌های تاریخی کاخ گلستان به‌صورت مجازی منتشر شده است که به «آلبوم‌های سایه» شهرت دارند. آلبوم‌های سایه در واقع آلبوم‌های اسکن‌شده از روی نسخه اصل هستند که به‌منظور خدمات‌دهی به پژوهشگران و دانشگاهیان تهیه شده است. بنابراین شیء یا آلبومی مفقود نشده است، بلکه نسخه دیجیتالی آلبوم‌ها منتشر شده است... در راستای خدمت‌رسانی بهتر به جامعه دانشگاهی و پژوهشی و در راستای شعار امسال ایکوم که «موزه‌ها برای آموزش و پژوهش» است، مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان تصمیم به انتشار عمومی «آلبوم‌های سایه» گرفته و مراحل دسته‌بندی عکس‌ها و تغییر نام پوشه‌ها در حال انجام است. با این وجود، انتشار شتابزده و غیرنهایی بخشی از این آرشیو عظیم در دست بررسی است.»