عراق در پیچ تعادل| نگاهی به آینده روابط تهران - بغداد پس از انتخابات پارلمانی
السودانی تلاش می‌کند میان ایران، آمریکا، عربستان، ترکیه و کشورهای خلیج فارس نوعی موازنه برقرار کرده و ثبات سیاسی ایجاد کند
هفت صبح| انتخابات پارلمانی عراق سه‌شنبه هفته گذشته در شرایطی برگزار شد که طی ماه‌های اخیر صحنه سیاسی این کشور در معرض فشارهای فزاینده خارجی قرار گرفته و یقینا پس از انتخابات نیز این فشارها تداوم و حتی تشدید خواهد یافت. چون اگرچه رأی‌گیری پایان یافته، اما آنچه اکنون در بغداد جریان دارد مرحله حساس مانورهای سیاسی و تلاش برای تشکیل دولت است؛ مرحله‌ای که می‌تواند به آزمونی برای سنجش فضای جدید قدرت و میزان توان بازیگران داخلی در حفظ ثبات عراق تبدیل شود.
در این انتخابات، ائتلاف تحت رهبری نخست‌وزیر محمد شیاع السودانی توانست بیشترین تعداد کرسی‌ها را کسب کند؛ موفقیتی که نشان می‌دهد پایگاه اجتماعی او در جنوب عراق همچنان قابل توجه است و برنامه‌های اقتصادی و خدماتی‌اش در میان رأی‌دهندگان بازتاب داشته است. با این حال، این پیروزی به معنای کسب اکثریت مطلق نیست و السودانی برای تشکیل دولت ناچار است وارد گفت‌وگوهای طولانی برای ایجاد ائتلاف شود؛ روندی که همیشه عنصر تعیین‌کننده در سیاست عراق بوده است.
در این بین معادله تعیین کننده، آینده روابط عراق با ایران است. اما تاکید دولت ترامپ بر محدود شدن مناسبات تهران – بغداد و برخورد با گروه‌های مسلح غیردولتی در عراق عملا فضای انتخاباتی و معادلات سیاسی پسا انتخابات را تحت تاثیر قرار داده و اکنون این سوال مطرح است که دولت آینده بغداد چگونه میان مطالبات داخلی، تعیین تکلیف حشدالشعبی، الزامات امنیتی، فشارهای خارجی ریل‌گذاری واشنگتن برای آینده روابط ایران و عراق توازن برقرار خواهد کرد؟
در هفته‌های منتهی به انتخابات نیز السودانی تلاش کرد از طریق گفت‌وگو با رسانه‌های مختلف و انتشار یادداشت‌هایی در مطبوعات غربی، دیدگاه‌های خود درباره آینده عراق و اولویت «عراق اول» را تشریح کند و حمایت‌های بین‌المللی را افزایش دهد. با این حال پس از انتخابات، نقش مداخله‌گرانه قدرت‌های خارجی برای تعیین ساختار دولت عراق همچنان پررنگ است؛ هر چند که وزن اصلی بر دوش فرایند داخلی ائتلاف‌سازی قرار دارد. در چنین فضایی، اگرچه السودانی از محبوبیت مردمی برخوردار است، اما در سطح رهبران سیاسی و احزاب شیعه، اجماع لازم برای دور دوم نخست‌وزیری او تاکنون شکل نگرفته است.
دو بلوک بزرگ شیعی، یعنی ائتلاف «دولت قانون» به رهبری نوری المالکی، نخست‌وزیر اسبق و ائتلاف «الصادقون» از جمله جریان‌هایی هستند که مخالفت خود را با ادامه نخست‌وزیری السودانی اعلام کرده‌اند. چرا که معتقدند ادامه نخست وزیری السودانی، مسیر مدنظر واشنگتن است تا از این رهیافت، مناسبات تهران و بغداد محدودتر از گذشته شود.
این شکاف‌ها نشان می‌دهد که رقابت سیاسی در عراق همچنان پیچیده خواهد بود و تشکیل دولت جدید نیازمند مصالحه‌های گسترده میان نیروهای شیعه، کرد و سنی است. لذا نتیجه نهایی مذاکرات، نه تنها آینده سیاسی السودانی، بلکه جهت‌گیری عراق در سال‌های پیش رو و نقش این کشور در موازنه‌های منطقه‌ای را نیز تعیین خواهد کرد.
توازن گرایی، انتخاب اجتناب ناپذیر بغداد
در فضای پس از اعلام نتایج انتخابات پارلمانی عراق، یک واقعیت بیش از هر نکته دیگری خود را نشان می‌دهد؛ اینکه دولت آینده، با هر نخست‌وزیری، ناگزیر از پیگیری سیاست توازن‌محور خواهد بود. این نتیجه صرفا محصول محاسبات داخلی نیست، بلکه برآیندی از فشارهای منطقه‌ای، ضرورت‌های سیاست داخلی، تجربه سال‌های گذشته و ساختار پیچیده رقابت‌های قومی ـ مذهبی در بغداد است.
محمد شیاع السودانی در دوره نخست خود الگویی ایجاد کرد که اکنون به نوعی «فرمول اجتناب‌ناپذیر حکمرانی» در عراق تبدیل شده است؛ الگویی مبتنی بر روابط چندجانبه، تعامل هم‌زمان با واشنگتن و تهران، گسترش همکاری با کشورهای عربی و تلاش برای بازیابی نقش تاریخی عراق در جهان عرب. به نظر می‌رسد هیچ نخست‌وزیری، حتی اگر از یکی از جریان‌های رقیب سیاسی باشد قادر نخواهد بود از این مسیر فاصله بگیرد، زیرا تعادل سیاسی داخلی و فشارهای خارجی اجازه چنین چرخشی را نمی‌دهد.
ساختار قدرت در بغداد، به‌ویژه پس از سال‌ها بحران امنیتی، ظهور داعش و رقابت بازیگران خارجی، به‌گونه‌ای تثبیت شده که هیچ جریان شیعی نمی‌تواند به تنهایی موفق به تعیین نخست وزیر شود. ضمن آنکه برای تعیین رئیس جمهور (که کُرد خواهد بود)، رئیس پارلمان (که اهل سنت خواهد بود)، تشکیل کل دولت و تعیین کابینه، ضرورت همگرایی جریانات شیعی با اهل سنت و کردها ضروری است. به همین دلیل، نخست‌وزیر آینده ناگزیر از ایجاد ائتلافی فراگیر خواهد بود؛ ائتلافی که تنها در صورتی شکل می‌گیرد که سیاست «توازن» به‌عنوان اصل مشترک پذیرفته شود.
از سوی دیگر، تنش میان ایران و آمریکا در عراق ماهیتی ساختاری پیدا کرده و همین امر سبب می‌شود که هر دولت جدید مجبور باشد روابط خود را با تهران و واشنگتن با دقت مدیریت کند. ایران به‌عنوان همسایه‌ای دارای پیوندهای تاریخی، فرهنگی و اقتصادی گسترده با عراق، بخشی جدایی‌ناپذیر از واقعیت سیاسی بغداد است.
بنابراین پیش‌بینی می‌شود دولت آینده در قبال ایران نیز رویکردی مشابه دولت السودانی اتخاذ کند؛ حفظ روابط دوستانه، همکاری اقتصادی و امنیتی بر اساس نیازهای مشترک و در عین حال باید تلاش برای جلوگیری از تبدیل شدن عراق به میدان تقابل تهران و واشنگتن در دستور کار باشد.
این سیاست نه‌تنها مورد توافق بخش بزرگی از احزاب شیعه است، بلکه جریان‌های سنی، کردها و حتی بازیگران پیرامونی هم از آن حمایت می‌کنند؛ زیرا عراق بی‌ثبات، بازتابی منطقه‌ای دارد. در مجموع، چشم‌انداز پیش رو نشان می‌دهد دولت آینده عراق هرچند با چهره‌ای تازه در راس کابینه از مسیر «توازن‌گرایی» فاصله نخواهد گرفت. بغداد چاره‌ای جز حرکت در همان موازنه حساس میان تهران و واشنگتن ندارد؛ موازنه‌ای که اگرچه دشوار و پرریسک، اما تنها گزینه‌ای است که می‌تواند ثبات نسبی و منافع ملی عراق را در شرایط کنونی تضمین کند.
مناسبات مانند گذشته نخواهد بود
در تحلیل دقیق‌تر معادلات پس از انتخابات پارلمانی عراق و آینده مناسبات تهران – بغداد، قاسم محبعلی طی گفت‌وگویی با «هفت صبح»، از شکل‌گیری فضای جدید در عراق سخن گفت و تاکید کرد که «این انتخابات یکی از مهم‌ترین دوره‌هایی است که بسیاری از بازیگران خارجی برای آن برنامه‌ریزی داشته‌اند».
سفیر پیشین ایران در یونان گفت که «اگرچه در این انتخابات اکثر کرسی‌ها به شیعیان رسیده، اما نباید فراموش کرد که نتیجه نهایی نخست‌وزیری در عراق، همواره محصول تفاهمات پس از انتخابات و معاملات سیاسی میان گروه‌ها بوده اعم از سنی، شیعه و کردهای عراق، نه لزوما نتیجه مستقیم تعداد کرسی‌ها.» تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه توضیح داد که «توافق سه‌گانه پس از سقوط صدام در رابطه با رئیس‌جمهور کُرد، رئیس پارلمان سنی و نخست‌وزیر شیعه، همچنان مبنای تشکیل دولت است و کابینه نیز ترکیبی از سه جریان اصلی باقی مانده است.»
مدیرکل پیشین خاورمیانه عربی و شمال آفریقا در وزارت امور خارجه خاطرنشان کرد که «ائتلاف محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر فعلی، نسبت به انتخابات گذشته رأی بیشتری کسب کرده و علاوه بر حمایت بازیگران دوره قبل، اکنون از فضای انتخاباتی مساعدتری نیز برخوردار است». اما به گفته او «در عراق، گروهی که اکثریت را می‌آورد، الزاما نخست‌وزیر را تعیین نمی‌کند؛ بلکه رایزنی‌ها، چانه‌زنی‌ها و تفاهمات پشت پرده است که نخست‌وزیر را مشخص می‌کند و این روند معمولا چند ماه زمان می‌برد.»
محبعلی افزود که «نتیجه این انتخابات نیز نشان می‌دهد وضعیت دولت قبلی ادامه خواهد یافت و السودانی تلاش می‌کند میان ایران، آمریکا، عربستان، ترکیه و کشورهای خلیج فارس نوعی موازنه برقرار کند.» سفیر اسبق ایران در یونان تاکید کرد که، «السودانی همواره گفته عراق بخشی از جهان عرب است، رابطه راهبردی با آمریکا دارد و در عین حال پیوندهای دوستانه و تاریخی با ایران را حفظ می‌کند و این سخن نشان می‌دهد که عراق چه نگاهی به مناسبات خود دارد.»
کارشناس مسائل غرب آسیا در ادامه به تحلیل انتخاب «مارک ساوایا»ی عراقی‌الاصل از سوی دونالد ترامپ به‌عنوان دستیار ویژه امور عراق در کاخ سفید پرداخت که موضوع مهمی است و می‌تواند نوعی جهت‌گیری آمریکایی نسبت به آینده دولت عراق را نشان دهد. سفیر پیشین کشورمان در مالزی به تحلیل «رقابت جدی نوری المالکی و السودانی» پرداخت که اکنون اولین و دومین وزن پارلمانی را دارند و بسیاری معتقدند که المالکی اجازه نخواهد داد السودانی بار دیگر نخست‌وزیر شود.
اما در مقابل گفته می‌شود آمریکایی‌ها تمایل دارند نخست‌وزیری یک چهره شیعه میانه‌رو مانند سودانی ادامه یابد.» محبعلی در این باره توضیح داد که، «اگرچه السودانی نفر اول انتخابات شده، اما حمایت سنی‌ها، عربستان، آمریکا و حتی ترکیه نیز نقشی تعیین‌کننده دارد. این کشورها به‌صورت مشترک نمی‌خواهند دولت عراق به‌طور کامل در اختیار گروه‌های نزدیک به ایران قرار گیرد.»
مدیرکل اسبق خاورمیانه عربی و شمال آفریقا در وزارت امور خارجه در پاسخ به پرسشی درباره اینکه آیا دولت آینده عراق می‌تواند توازن روابط میان ایران، آمریکا، ترکیه و جهان عرب را حفظ کند یا نه، عنوان داشت که، «حفظ این توازن ساده نیست، اما ساختار سیاسی عراق نشان می‌دهد اکثریت جامعه از جمله شیعیان معتقدند عراق باید یک کشور مستقل عربی باشد و به هویت عربی خود بازگردد. سنی‌ها نیز شدیدا بر این مسئله پافشاری می‌کنند و کردها تا حدی متفاوت می‌اندیشند.»
با چنین برداشتی، محبعلی تاکید کرد که «رابطه بغداد و تهران در دولت آینده عراق به‌طور کامل قطع نخواهد شد، اما در عین حال باید اذعان داشت که آینده مناسبات ما با عراق به هیچ‌وجه شبیه گذشته نخواهد بود.» به تعبیر او، «نه آمریکا، نه عربستان، نه ترکیه و نه جریان‌های داخلی عراق اجازه نخواهند داد فضای گذشته که گروه‌های نزدیک به ایران نقش مسلط داشتند، بازتولید شود.»
محبعلی، پایان گپ‌وگفتش را به تبیین این موضوع اختصاص داد: «ایران همسایه عراق است و هیچ‌کس در بغداد خواهان تنش با ایران نیست، اما در عین حال تصمیم بر این است که عراق یک کشور مستقل عربی باقی بماند و توازن خود را میان همه بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی حفظ کند.»
