مسیر ترامپ و دیوار تهران
موازنه‌سازی در روابط با باکو و ایروان: چالش‌ها و فرصت‌ها
هفت صبح، حسین فاطمی| سفر «مسعود پزشکیان» رئیس‌جمهور ایران به ارمنستان و بلاروس از روز دوشنبه ۲۷ مرداد ۱۴۰۴، در بستری از تحولات پیچیده منطقه‌ای و جهانی انجام می‌شود. این سفر که با هدف تقویت مناسبات تجاری و امضای اسناد همکاری صورت می‌گیرد، در سایه توافق سه‌جانبه ارمنستان، آذربایجان و آمریکا موسوم به «مسیر ترامپ برای صلح و پیشرفت بین‌المللی» یاTRIPP اهمیتی استراتژیک یافته است.
این توافق که در ۱۷ مرداد ۱۴۰۴ با میانجی‌گری دونالد ترامپ امضا شد، معادلات قفقاز جنوبی را دگرگون کرده و نگرانی‌هایی را برای ایران و روسیه به دنبال داشته است. لذا با نگاهی عمیق‌تر به ابعاد ژئوپلیتیکی و دیپلماتیک این سفر رئیس جمهوری ایران، باید به تلاش تهران برای موازنه‌سازی در روابط با باکو و ایروان، مدیریت نگرانی‌های ناشی از نفوذ غرب و تقویت کریدور شمال-جنوب در برابر طرح‌های رقیب اشاره داشت.
دیپلماسی فعال در قفقاز؛ پاسخ به توافق TRIPP
توافق TRIPP که اتصال ترانزیتی آذربایجان به نخجوان از طریق خاک ارمنستان را تسهیل می‌کند، نفوذ آمریکا در قفقاز جنوبی را تقویت و نقش سنتی روسیه به‌عنوان میانجی مناقشه قره‌باغ را تضعیف کرده است. این توافق با جایگزینی نیروهای مرزبانی روس با پیمانکاران نظامی خصوصی آمریکایی، نگرانی‌هایی را برای ایران و روسیه ایجاد کرده است. به گزارش المانیتور، این طرح می‌تواند ارتباط زمینی ارمنستان با ایران را مختل کند و کریدور شمال-جنوبINSTC را به حاشیه براند. سفر پزشکیان به ارمنستان، به‌ویژه پس از چندین دور سفر به باکو، نشان‌دهنده تلاش تهران برای موازنه‌سازی در روابط با ایروان و باکو است.
در ارمنستان، پزشکیان احتمالاً به دنبال دریافت تضمین‌هایی عملی‌تر، جدی‌تر و ملموس‌تر از نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان، درباره حفظ حاکمیت این کشور بر کریدور سیونیک و جلوگیری از تسلط نیروهای خارجی خواهد بود. اظهارات عباس عراقچی وزیر خارجه ایران، مبنی بر تعهد ارمنستان به رعایت خطوط قرمز تهران، این حساسیت را تأیید می‌کند. این سفر، افزون بر اهداف تجاری، پاسخی دیپلماتیک به تحولات اخیر و تلاشی برای حفظ نفوذ ایران در قفقاز جنوبی در برابر نفوذ فزاینده غرب است.
موازنه‌سازی در روابط با باکو و ایروان: چالش‌ها و فرصت‌ها
سفرهای اخیر پزشکیان به باکو و اکنون به ایروان، نشان‌دهنده استراتژی ایران برای حفظ توازن در روابط با دو بازیگر کلیدی قفقاز جنوبی است. ایران به‌عنوان یکی از اعضای سازوکار منطقه‌ای ۳+۳ (ایران، ترکیه، روسیه، آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) از این بستر برای ایفای نقش فعال در روند صلح استفاده کرده است. با این حال، توافق TRIPP که به گفته تحلیلگران روس مانند «سرگئی مارکدونوف» نتیجه برتری نظامی باکو است، ارمنستان را در موضع ضعف قرار داده و ایران را در برابر خطر کاهش نفوذ منطقه‌ای قرار می‌دهد.
تهران نگران است که کریدور زنگزور، تحت کنترل نیروهای خارجی، ارتباط زمینی ایران با ارمنستان را قطع کند و به محاصره ژئوپلیتیکی ایران منجر شود. «رسلان کوربانف» تحلیلگر حوزه قفقاز، هشدار داده که ارمنستان ممکن است با کنار گذاشتن کریدور شمال-جنوب به سمت غرب متمایل شود، سناریویی که برای ایران فاجعه‌بار خواهد بود.
در این راستا، پزشکیان در ایروان احتمالاً بر تقویت همکاری‌های اقتصادی و ترانزیتی، به‌ویژه در چارچوب کریدور شمال-جنوب، تأکید خواهد کرد تا ارمنستان را به حفظ روابط استراتژیک با ایران ترغیب کند. این رویکرد، اگرچه فرصت‌هایی برای تعمیق روابط دوجانبه فراهم می‌کند اما با چالش‌هایی مانند فشارهای غرب بر ارمنستان و رقابت منطقه‌ای با ترکیه و آذربایجان مواجه است.
تقویت اتحاد با بلاروس، هماهنگی در برابر نفوذ غرب
سفر پزشکیان به بلاروس، به‌عنوان متحد نزدیک روسیه و شریک استراتژیک ایران، بخشی از تلاش تهران برای هماهنگی با محور مسکو-مینسک در برابر نفوذ فزاینده غرب در قفقاز است. بلاروس که از نظر ژئوپلیتیکی در تقابل با غرب قرار دارد، می‌تواند شریکی کلیدی برای تقویت کریدور شمال-جنوب و مقابله با طرح‌های ترانزیتی تحت حمایت آمریکا باشد.
امضای اسناد همکاری در مینسک، به‌ویژه در حوزه‌های انرژی و حمل‌ونقل، می‌تواند به تحکیم این کریدور به‌عنوان جایگزینی برای مسیرهای تحت کنترل غرب کمک کند. به گفته یک منبع دیپلماتیک روس به المانیتور، مسکو و تهران به دلیل فقدان اهرم‌های کافی برای مقابله مستقیم با TRIPP ممکن است بر تقویت همکاری با کشورهای آسیای مرکزی و بلاروس تمرکز کنند. این سفر همچنین فرصتی برای هماهنگی با بلاروس در مورد پیامدهای توافق TRIPP و بررسی راه‌های حفظ نفوذ منطقه‌ای ایران و روسیه است. با این حال، محدودیت‌های اقتصادی بلاروس و وابستگی آن به روسیه ممکن است توانایی مینسک برای ایفای نقش فعال در این معادله را محدود کند.
کریدور شمال-جنوب در برابرTRIPP : رقابت ژئوپلیتیکی
کریدور شمال-جنوب که برای اتصال روسیه به هند از طریق ایران طراحی شده، یکی از محورهای کلیدی استراتژی ایران برای حفظ نفوذ در قفقاز و آسیای مرکزی است. توافق TRIPP با تمرکز بر کریدور زنگزور، این کریدور را به چالش کشیده و نگرانی‌هایی درباره قطع ارتباط زمینی ایران با ارمنستان ایجاد کرده است. به گفته «استانیسلاو پریچین» تحلیلگر روس، پروژه‌های ترانزیتی تحت حمایت آمریکا در آسیای مرکزی سابقه شکست دارند و ممکن است در قفقاز نیز ناکام بمانند.
با این حال، حضور پیمانکاران نظامی آمریکایی در کریدور زنگزور و حمایت ترکیه و اسرائیل از این طرح، تهدیدی جدی برای منافع ایران و روسیه است. سفر پزشکیان به ارمنستان و بلاروس، فرصتی برای تقویت همکاری‌های ترانزیتی و اقتصادی در چارچوب کریدور شمال-جنوب فراهم می‌کند. امضای اسناد همکاری در این دو کشور می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری و تقویت زیرساخت‌های این کریدور کمک کند. با این حال، موفقیت این استراتژی به توانایی ایران در جلب حمایت ارمنستان، که تحت فشار غرب برای پذیرش TRIPP است و هماهنگی با روسیه و بلاروس بستگی دارد. رقابت ژئوپلیتیکی بین این دو کریدور، آینده نفوذ ایران در منطقه را رقم خواهد زد.
در سایه آنچه گفته شد، سفر پیش‌روی پزشکیان به ارمنستان و بلاروس، پاسخی استراتژیک به تحولات اخیر قفقاز جنوبی، به‌ویژه توافق TRIPP است. این سفر که با هدف تقویت مناسبات تجاری و امضای اسناد همکاری انجام می‌شود، تلاشی برای موازنه‌سازی در روابط با باکو و ایروان، مدیریت نگرانی‌های ناشی از نفوذ غرب و تقویت کریدور شمال-جنوب در برابر طرح‌های رقیب است.
ایران با اتخاذ دیپلماسی فعال، به دنبال حفظ جایگاه خود در قفقاز و جلوگیری از محاصره ژئوپلیتیکی است. با این حال، موفقیت این رویکرد به عوامل متعددی ازجمله تعهد ارمنستان به حفظ حاکمیت بر کریدور سیونیک، هماهنگی با روسیه و بلاروس و توانایی تهران در رقابت با پروژه‌های تحت حمایت غرب بستگی دارد. این سفر، در عین ارائه فرصت‌هایی برای تقویت روابط دوجانبه، با چالش‌هایی مانند فشارهای دیپلماتیک غرب و رقابت‌های منطقه‌ای مواجه است. برای سیاست‌گذاران ایرانی، این سفر آزمونی برای اثبات توانایی تهران در مدیریت تحولات پیچیده قفقاز خواهد بود.
