ماراتن بی‌پایان ایران و آمریکا | تعویق مذاکرات؛ فرصت‌سازی یا هشدار؟
ایران از موضع قدرت به میز مذاکرات بازمی‌گردد؛ در حالی که آمریکا هنوز میان بازدارندگی و توافق سرگردان است
هفت صبح، ایمان بری| در میانه فشارهای داخلی آمریکا، افزایش تهدیدات رژیم صهیونیستی و موضع‌گیری سختگیرانه فرانسه، ایران می‌کوشد با حفظ خطوط قرمز هسته‌ای خود، میدان مذاکره را رها نکند. این در حالی است که طرف آمریکایی همچنان بر مواضع حداکثری پافشاری دارد و افق توافق را در ابهام قرار داده است.
مذاکرات ایران و آمریکا؛ خیزش دیپلماتیک در سایه تهدید نظامی
در روزهای میانی اردیبهشت ۱۴۰۴، مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا با میانجی‌گری عمان سرنوشت مهمی پیش رو داشت. اعلام تعویق دور چهارم این گفت‌وگوها، بازتاب فشارها و تضاد مواضع طرفین بود. سخنگوی وزارت خارجه ایران در نشست خبری ۱۵ اردیبهشت‌ماه با اشاره به این موضوع تأکید کرد: «تعویق گفت‌وگوها به پیشنهاد وزیر خارجه عمان و تفاهم طرفین بود؛ منتظر اعلام نظر عمان برای ادامه گفت‌وگوها هستیم.» به‌تعبیری، ایران این وقفه را عقب‌نشینی نمی‌داند بلکه توقف تاکتیکی برای آماده‌سازی بهتر و ارائه پیشنهادات روشن‌تر تعریف کرده است.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه نیز تأکید کرد که اراده ایران برای دستیابی به توافق عادلانه تغییر نکرده و تنها به‌دلیل ملاحظات فنی و هماهنگی‌های میانجی‌گر، مذاکرات به زمان دیگری موکول شده است. منابع مطلع داخلی نیز می‌گویند که «شواهد میدانی و اظهارات مقامات» پیچیدگی‌های پنهانی در پس‌زمینه این تأخیر را نشان می‌دهد؛ از اختلاف‌افکنی‌های جدید طرف آمریکایی تا تحولات مدیریتی در کاخ سفید. اما در هر حال، تهران بار دیگر وفاداری خود را به مسیر دیپلماسی نشان داده و اعلام کرده که برای ازسرگیری سریع مذاکرات، در حال رایزنی با عمان است.
تعویق دور چهارم مذاکرات؛ جزئیات و واکنش‌ها
بر اساس گزارش‌ها، از ابتدا قرار بود دور چهارم گفت‌وگوهای غیرمستقیم ایران و آمریکا، شنبه ۱۳ اردیبهشت (۳ می ۲۰۲۵) در رم برگزار شود، اما ناگهان «به دلایل لجستیکی» به تعویق افتاد. وزیر خارجه عمان، بدر البوسعیدی، در پیام توئیتری خبر از تغییر زمان مذاکرات داد و پس از آن عباس عراقچی ضمن تأکید بر تداوم اراده ایران، اعلام کرد مذاکرات برای هماهنگی‌های بیشتر «به زمان دیگری موکول شد.» اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه، نیز این تعویق را «با توافق طرفین» و به خواست عمانی‌ها توصیف کرد و افزود که «ما منتظر اعلام نظر عمانی‌ها برای ادامه گفت‌وگوها هستیم» در عین حال، برخی تحلیلگران داخلی از «مواضع متناقض آمریکا» به‌عنوان یکی از دلایل واقعی عقب‌نشینی اشاره می‌کنند.
با وجود این تعویق، ایران صراحتاً تأکید کرده است که این توقف را به حساب بی‌میلی نمی‌گذارد. هنوز زمان و مکان جدیدی اعلام نشده اما دیپلماسی ایرانی آماده بازگشت به میز مذاکره است؛ و طبق صحبت بقایی در نشست امروز سخنگوی وزارت امورخارجه ایران قطعاً آمادگی برگزاری نشست با کشورهای اروپایی را دارد و تنها منتظر هماهنگی طرف عمانی است .
اشاره و پافشاری به نقش عمان در هماهنگی مذاکرات نیز نشان می‌دهد که تهران در نبود رابطه رسمی با واشنگتن، تمام امور را با طرف‌های واسطه پیگیری می‌کند. از سوی دیگر، تعویق ناگهانی مذاکرات، مسائل فرعی مرتبطی را نیز تحت تأثیر قرار داد؛ به عنوان مثال، دیدار برنامه‌ریزی‌شده میان مقام‌های سیاسی ایران و اروپا نیز لغو شد، چرا که با تغییر برنامه نشست با آمریکا دیگر نیازی به دیدار مقدماتی در اروپا نبود ایران البته اعلام کرده که برای برگزاری مجدد این نشست اروپایی نیز آمادگی دارد.
موضع رسمی ایران؛ تأکید بر دیپلماسی و حقوق هسته‌ای
در کنار چراغ سبز دیپلماتیک، مقامات جمهوری اسلامی پیام روشن خود را هم به طرف آمریکایی و هم به افکار عمومی منتقل کردند. بقایی گفت که ایران «پایبندی خود را به ادامه مسیر دیپلماسی در عمل نشان داده است» و در چند دور گذشته با آمادگی کامل حاضر شده. موضع رسمی ایران بارها تکرار شده است: برنامه هسته‌ای ایران «صلح‌آمیز» و مبتنی بر حقوق بین‌الملل است و دوران فعالیت صلح‌آمیز هسته‌ای کشور به دهه ۱۹۷۰ برمی‌گردد.
به اعتقاد سخنگوی وزارت خارجه، مذاکرات غیرمستقیم تنها درباره مسائل هسته‌ای است و «بیان موضوع‌های نامرتبط با مذاکرات هسته‌ای» برای ایران کاملاً «مردود» است. در این شرایط، تهران خواهان ادامه مذاکرات با رویکردی «سازنده» است اما در عین حال از حق خود برای حفظ خطوط قرمز دفاع می‌کند. بقایی همچنین اعلام کرده است که تغییرات در ساختار سیاست‌گذاری آمریکا ربطی به ایران ندارد و ملاک تصمیم‌گیری ایران، رفتار رسمی و مواضع علنی مقامات آمریکایی در میز مذاکره است. ادبیات رسمی دولت نشان می‌دهد که ایران ضمن احترام به دیپلماسی و نفی زور، برای تحقق حقوق هسته‌ای خود به قوانین بین‌المللی استناد می‌کند و قائل به «روایت روشن» و حفظ کرامت ملی است.
بازدارندگی دفاعی و مواضع صریح نظامی
امیر سرتیپ خلبان عزیز نصیرزاده، وزیر دفاع جمهوری اسلامی، در واکنش به تهدیدات پنهان و آشکار آمریکا، گفت: « ایران به اندازه بسیار زیادی ذخایر در شهرهای موشکی دارد و در صورت تحمیل جنگ، بدون درنگ و بدون ملاحظه، آنها را علیه اهدافی که در هر مکانی باشد به کار خواهد گرفت.» وزیر دفاع با اشاره به تحولات اخیر منطقه گفت: «یمن یک کشور مستقل است و خودشان تصمیم می‌گیرند و این موضوع ارتباطی با جمهوری اسلامی ایران ندارد و به آمریکا توصیه می‌کنیم به‌دنبال بحران‌سازی در منطقه نباشد زیرا جمهوری اسلامی ایران مسئول افتادن هواپیمای آمریکا در اثر تکان خوردن ناو در دریای سرخ نیست.»
چشم‌انداز بین‌المللی؛ نقش و نگرش بازیگران ثالث
با نزدیک شدن به مهلت اکتبر ۲۰۲۵ برای انقضای تحریم‌های سازمان ملل تحت برجام، فرانسه لحن خود را تشدید کرده است. ژان نوئل باروت، وزیر امور خارجه فرانسه، هشدار داده که در صورت عدم دستیابی به توافق جدیدی که امنیت اروپا را تضمین کند، فرانسه آماده است تمام تحریم‌های لغوشده تحت برجام را مجدداً اعمال کند. او تصریح کرده که ایران «در آستانه دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای» قرار دارد و این تهدیدی مستقیم برای امنیت اروپا محسوب می‌شود.
فرانسه تأکید کرده که راه‌حل نظامی گزینه مطلوبی نیست و مسیر دیپلماتیک باید دنبال شود. با این حال، هشدارهای این کشور درباره بازگشت تحریم‌ها و احتمال افزایش تنش، نشان‌دهنده موضع سختگیرانه آن در قبال ایران است. سخنگوی وزارت خارجه ایران اما از برخی اظهارنظرهای اخیر مقام‌های فرانسوی انتقاد کرده و آنها را «بی‌مبنا و غیرسازنده» خوانده؛ به طور مثال موضع‌گیری اخیر وزیر خارجه فرانسه «عجیب اما مسبوق به سابقه» خوانده و خاطرنشان کرده است که چانه‌زنی‌های مخفیانه پذیرفتنی نیست. به بیان دیگر، تهران از اروپا می‌خواهد نقش خود را همسوتر با دیپلماسی ایران_آمریکا ایفا کند، نه آنکه با سخنان گمراه‌کننده جو را ملتهب سازد. از طرف دیگر، رژیم صهیونیستی رسماً با هرگونه توافقی که با منافع آن در تضاد باشد مخالفت کرده است.
«گدعون ساعر»، وزیر خارجه اسرائیل، بارها گفته است ایران «نمی‌تواند» سلاح هسته‌ای داشته باشد و تل‌آویو «به ممانعت از در اختیار داشتن سلاح اتمی توسط ایران پایبند» است؛ اگر این موضوع از مسیر دیپلماتیک حل شود، قابل قبول خواهد بود اما تا زمانی که ایران به فعالیت هسته‌ای «صلح‌آمیز» ادامه دهد، اسرائیل به آن اعتراض دارد. این سخنان صریح صهیونیست‌ها نشان می‌دهد آنان هر توافق جدیدی را نیز در چارچوب خصومت دیرینه خود دنبال می‌کنند.
در این میان، شواهد رسانه‌ای نیز حاکیست که امنیت ملی اسرائیل همچنان مذاکرات ایران را «تهدیدی وجودی» می‌داند. روسیه و چین اما نگرش متفاوتی دارند. «دیمیتری پسکوف»، سخنگوی کرملین، اعلام کرده است که روسیه و چین می‌توانند ضامن توافق جدید میان ایران و آمریکا باشند و مسکو آماده است «با تکیه بر ابزارهای سیاسی و دیپلماتیک» هر کمکی برای حل پرونده هسته‌ای ایران انجام دهد. مقامات روسیه بارها تأکید کرده‌اند که از مذاکرات غیرمستقیم میان تهران و واشنگتن استقبال می‌کنند و منتظر نتایج ملموس آن هستند.
دیپلماسی در لبه تیغ
تحلیل شرایط کنونی مذاکرات ایران و آمریکا نیازمند درک ترکیبی از واقعیت‌های حقوقی، ژئوپلیتیک، اقتصادی و روانی طرفین مذاکره است. از منظر حقوق بین‌الملل، جمهوری اسلامی ایران همواره استناد خود را به معاهدات معتبر همچون NPT (پیمان عدم اشاعه) و پروتکل الحاقی بنا کرده و بر حق مشروع خود در استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای تاکید دارد. بر این اساس، هرگونه خواسته‌ای مبنی بر «انحلال کامل» برنامه هسته‌ای، همان‌گونه که دونالد ترامپ به‌صراحت آن را بیان کرده، با اصول حقوق بین‌الملل و سابقه تعهدات ایران مغایرت دارد.
از منظر راهبردی، ساختار مذاکرات کنونی شباهت‌های ساختاری زیادی با مذاکرات منتهی به توافق برجام دارد، با این تفاوت که اکنون هر دو طرف تجربیات تلخ‌تری را با خود حمل می‌کنند. برای تهران، خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و ناکامی سازوکارهای اروپایی در جبران این عقب‌نشینی، عاملی تعیین‌کننده در بی‌اعتمادی راهبردی نسبت به غرب بوده است. از سوی دیگر، برای آمریکا نیز روشن شده که کمپین فشار حداکثری، هرچند آسیب‌های اقتصادی برای ایران به همراه داشته، اما به تغییر رفتار یا فروپاشی اراده ایران منجر نشده است.
نکته مهم‌تر، هم‌زمانی این مذاکرات با بحران‌های بزرگ منطقه‌ای از جمله جنگ غزه و چرخش‌های ژئوپلیتیکی در روابط ایران با روسیه، چین و کشورهای آسیای مرکزی است. در چنین بافتی، ایران به‌خوبی آگاه است که برنامه هسته‌ای صرفاً یک پرونده فنی نیست، بلکه اهرمی برای تضمین وزن ژئوپلیتیکی‌اش در نظم نوظهور جهانی است. همین واقعیت موجب می‌شود که ساختار توافق احتمالی بسیار پیچیده‌تر از گذشته باشد؛ توافقی که نه تنها باید پاسخگوی دغدغه‌های فنی در حوزه غنی‌سازی، نظارت و تعهدات باشد، همچنین باید به‌نوعی بازتاب توازن جدید قدرت در منطقه و فرامنطقه نیز باشد.
در عین حال، واشنگتن نیز وارد مرحله‌ای حساس شده است؛ انتخابات آینده ریاست جمهوری، فشار از سوی کنگره و تشدید لابی‌های رژیم صهیونیستی و عربستان، فضا را برای تصمیم‌گیری کاخ سفید دشوار کرده است. آمریکا در حال حاضر نیاز به یک «دستاورد» در سیاست خارجی دارد تا در عرصه داخلی قابل عرضه باشد؛ اما این دستاورد نباید از نظر جناح‌های محافظه‌کار به منزله «امتیاز دادن» تعبیر شود. دقیقاً به همین دلیل است که واشنگتن از یک‌سو به مذاکره ادامه می‌دهد و از سوی دیگر با تهدیدات، شرط‌گذاری‌های حداکثری و طرح مسائل فرامذاکراتی، تلاش دارد امتیاز بیشتری کسب کند.
در این میانه، ایران با رویکردی هوشمندانه تلاش دارد میدان مذاکره را حفظ کند اما نه به قیمت عبور از خطوط قرمز راهبردی خود. همان‌طور که مقامات ایرانی اعلام کرده‌اند، توافقی قابل قبول خواهد بود که هم کرامت و حق حاکمیت ملی ایران را حفظ کند و هم امکان بهره‌برداری واقعی از منافع اقتصادی آن را فراهم سازد. اینجاست که نقش بازیگران واسط چون عمان، روسیه و چین نیز پررنگ‌تر می‌شود؛ کشورهایی که می‌توانند در تلطیف فضا و تبدیل نقاط اختلاف به اجماع‌های حداقلی ایفای نقش کنند.
در نهایت، اگرچه دور چهارم مذاکرات به تعویق افتاده، اما مسیر دیپلماسی همچنان زنده است. از منظر منافع ملی ایران، حفظ این مسیر _ همراه با حفظ قدرت بازدارندگی _ یک راهبرد چندلایه و هوشمندانه است. اگر آمریکا اراده واقعی برای توافق دارد، باید از سیاست تهدید و شرط‌گذاری‌های حداکثری فاصله بگیرد. از سوی دیگر، ایران نیز همچنان می‌تواند با پیگیری مذاکره عادلانه، همزمان افکار عمومی جهانی را با خود همراه کند و هم تهدیدات احتمالی را در نطفه خنثی نماید. به‌بیان دقیق‌تر، بازی در میدان دیپلماسی اکنون نیازمند تبحر، صبر، درک توازن قدرت و ایستادگی هوشمندانه بر اصول است؛ و ایران نشان داده که در این مسیر آماده حرکت است.
اظهارات ترامپ؛ چرخشی آشکار یا تکرار یک دور باطل؟
در همین روزها، دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا در گفت‌وگویی با برنامه Meet the Press برای نخستین‌بار به صراحت هدف مذاکرات را «انحلال کامل برنامه هسته‌ای ایران» اعلام کرد. او گفت: «فقط یک چیز را نمی‌پذیرم، داشتن سلاح هسته‌ای توسط ایران... من می‌خواهم ایران موفق باشد، فقط بمب نسازد.»
ترامپ همزمان اضافه کرد که امکان وجود یک برنامه صلح‌آمیز غیرنظامی را رد نمی‌کند و گفته شده که وزیر خارجه‌اش، مارکو روبیو نیز با این دیدگاه موافق است. این مواضع، نشان‌دهنده پایان یک کشمکش داخلی درون کاخ سفید است؛ بین دو اردوگاه تندروهایی که همراه با اسرائیل خواهان اقدام نظامی‌اند و دسته‌ای که معتقدند راه‌حل دیپلماتیک، هرچند با مصالحه، بهترین گزینه است. اما مسئله آنجاست که ایران بارها، هم علنی و هم در پشت درهای بسته، مخالفت خود را با «برچیدن کامل» برنامه هسته‌ای اعلام کرده است. از دیدگاه تهران، این خط قرمز غیر از موارد فنی، سیاسی، امنیتی و حیثیتی است.
