حسینعلی بیگ بیات؛ صدای ایران صفوی در دربار پاپ

هفت صبح| اوایل سده یازدهم هجری، ایران صفوی با تهدید دائمی عثمانیان از غرب مواجه بود. سیاست خارجی شاه عباس اول، دیگر درون‌گرایانه نبود. او به‌دنبال راهی برای عبور از حصار جغرافیایی شرق و ورود به گفت‌وگو با اروپا بود. در میانه این تغییر، نام حسینعلی بیگ بیات بر پیشانی تاریخ دیپلماسی ایران نشست؛ نخستین سفیر رسمی ایران در اروپای غربی، که مأموریتی بلندپروازانه را بر دوش گرفت.

از قزوین تا واتیکان

در حدود سال ۹۸۰ هجری شمسی (معادل با ۱۶۰۱ میلادی)، کاروانی ایرانی به رهبری حسینعلی بیگ از قزوین به سوی اروپا حرکت کرد. شاه عباس او را مأمور کرده بود که در دربارهای کاتولیک، از جمله واتیکان، ونیز و لهستان، امکان ائتلافی مشترک علیه امپراتوری عثمانی را بیازماید. مسیر او از قفقاز تا استانبول، از آنجا به دریای سیاه و سپس مدیترانه بود؛ راهی پرفراز و نشیب که حامل امیدهای یک امپراتوری تازه‌نفس بود برای دیده شدن در عرصه جهانی.

پرتره مذاکره حسینعلی بیگ بیات و پاپ، به کمک هوش مصنوعی و بر اساس اطلاعات مندرج در کتاب‌های تاریخی ساخته شده است

دیپلماسی شرقی در دربار پاپ

حسینعلی بیگ در شهر رم، در محضر پاپ کلمنت هشتم حاضر شد. از یادداشت‌های بایگانی واتیکان و اسناد سفرای اروپایی برمی‌آید که او با وقار، دانش سیاسی و تسلط به آداب دیپلماتیک، چهره‌ای تحسین‌برانگیز از یک کشور شیعی ترسیم کرد. شاه ایران در نامه‌ای به پاپ، پیشنهاد اتحاد نظامی داد و حسینعلی بیگ این پیشنهاد را با زبان گفت‌وگو، نه تهدید، در محافل اروپایی تبیین کرد.

تهران هنوز درس می‌گیرد

بیش از چهار قرن از آن مأموریت گذشته؛ اما روایت حسینعلی بیگ برای دیپلمات‌های امروز ایران آموزه‌های زنده‌ای دارد. او نشان داد که شناخت دقیق از مناسبات قدرت جهانی، توانایی شخصی در گفت‌وگو و حفظ احترام متقابل، ابزارهایی است که فراتر از توپ و تفنگ، امنیت و منزلت ملی را تأمین می‌کند. او در میدان رقابت‌های مذهبی، در اوج جنگ‌های صفوی-عثمانی، از زبان گفت‌وگو استفاده کرد نه از خطابه‌های تهاجمی.

سفیر، آینه یک تمدن

در خاطرات سفیران اروپایی، حسینعلی بیگ نه‌فقط نماینده یک دولت، که چهره‌ای از یک تمدن معرفی شده است. لباس ایرانی او، ادب گفتار و درک عمیق از فرهنگ میزبان، ایران را در موقعیتی نشان داد که می‌خواست بازیگر موثر نظام جهانی باشد. حتی اگر اتحاد نظامی با اروپاییان شکل نگرفت، اما بذر تعامل کاشته شد؛ بذرهایی که بعدها با سفر سفیران پرتغال، اسپانیا و ونیز به ایران شکوفا شد.

بازخوانی یک لحظه مغفول

روایت حسینعلی بیگ، بخشی کمتر دیده‌شده از تاریخ روابط بین‌الملل ایران است. جایی که گفت‌وگو، پیش از قدرت نظامی، به عنوان ابزار تأثیر مطرح شد. بازخوانی این مأموریت تاریخی، در دورانی که دوباره نقش ایران در معادلات جهانی محل بحث است، می‌تواند الهام‌بخش باشد؛ صرفا نه به عنوان خاطره‌ای از گذشته که الگویی برای آینده.

نخستین سفیر رسمی ایران در اروپا / دوران شاه عباس اول صفوی

در برخی منابع تاریخی، مأموریت حسینعلی بیگ در کنار همراهی چند روحانی و بازرگان اروپایی برای گسترش ارتباطات مذهبی و تجاری نیز ذکر شده است. دیدار او با پاپ کلمنت هشتم، نخستین گفت‌وگوی رسمی میان نماینده حکومت ایران با بالاترین مرجع مسیحیت کاتولیک محسوب می‌شود.گزارش‌هایی از سفرای هلند و اسپانیا از این دیدار در آرشیوهای اروپا باقی مانده که نشان‌دهنده اهمیت سیاسی آن است.