فتح‌الله گولن که بود؟ پایان مخالف سرسخت اردوغان

صبح امروز خبر فوت فتح الله گولن رهبر جنبش گولن منتشر شد. گولن که سال‌ها در آمریکا زندگی می‌کرد، شامگاه دیشب (یکشنبه) به وقت محلی بدلیل عارضه قلبی در سن ۸۳ سالگی درگذشت. گولن از سال ۱۹۹۹ در پنسیلوانیای آمریکا زندگی و پیروان خود در کشور‌های آسیای میانه و شرق اروپا را هدایت می‌کرد. او در این سال‌ها تحت حمایت سرویس اطلاعاتی آمریکا (سی آی ای) قرار داشت و علیرغم درخواست‌های مکرر دولت ترکیه برای استرداد و محاکمه وی، واشنگتن هیچگاه حاضر به عودت وی نشد.

فتح الله گولن در ۱۹۳۸ میلادی در یکی از روستاهای استان ارزروم ترکیه به دنیا آمد. از کودکی درس دین آموخت و سپس به یک مبلغ دینی بدل گشت. با گسترش فعالیت های تبلیغی اش، هسته های اولیه جنبش خود را از اوایل دهه شصت میلادی در شهر ازمیر ترکیه تشکیل داد. فعالیت‌های او بعضا به مذاق حکومت لائیک ترکیه خوش نمی آمد و به همین دلیل چندبار زندان و تبعید را تجربه کرد.

او در سال ۱۹۸۰ و زمانی که به عنوان یک خطیب پرآوازه شناخته می شد، از کودتای مذهبی های لیبرال حمایت کرد و در سایه حکومت تورگوت اوزال فعالیت های تبلیغی اش را گسترش داد.

گولن اما فاصله خود را با حزب اسلامگرای رفاه به رهبری نجم الدین اربکان که در سال ۱۹۹۷ به قدرت رسیده بود، حفظ کرد. او با کودتا علیه اربکان مخالفتی نکرد و از انحلال حزب رفاه نیز حمایت کرد. با این حال گولن و جماعتش از حزب عدالت و توسعه اردوغان به دلیل تعدیل هایی که در اسلام انقلابی اربکان انجام داده بودند، حمایت می کرد. اما همراهی او با اردوغان تا سال ۲۰۱۰ دوام آورد و سپس به خصومتی جدی تبدیل شد. 

بعضی تخمین ها تعداد اعضای جنبش گولن که نام هزمیت (خدمت) را بر خود نهاده است، بین ده تا پانزده درصد جمعیت ترکیه دانسته اند. گفته می شود تعداد اعضای این جنبش در سراسر جهان ۸ تا ۱۰ میلیون نفر است.

گولن در طول عمر خود مشغول تدریس نسخه‌ای از اسلام با عنوان «اسلام آناتولیایی» که مبتنی بر آموزه‌های یک عالم اسلامی به نام سعید نورسی بوده‌ است. در تفکر گولن که اعتقاد به مدارا و تسامح تبلیغ می‌شود؛ هرگونه تروریسم شدیداً محکوم است. او معتقد به گفتگوی بین ادیان الهی و پیروان کتاب‌های آسمانی بود با این وجود نسبت به شیعیان نگاهی به شدت منفی داشت. در فضای فکری ترکیه گولن به عنوان شخصی محافظه کار و میانه‌رو و در عین حال مذهبی شناخته می‌شود.

جنبش گولن

گولن از دهه ۷۰ میلادی اقدام به راه‌اندازی سرویسی برای «خدمت عمومی و آموزشی به همه مردم» کرد. افراد بسیاری برای خدمت در این سرویس به تدریج جذب شدند و در طی سال‌ها با کمک مالی و پشتیبانی خود بنیادی عظیم برای این تشکل فراهم نمودند. نگاه جهانی، جنبش گولن بیشتر در امر آموزش فعال است. در سال ۲۰۰۹ مجله معروف نیوزویک گزارش داد که افراد جنبش، مدارس بسیاری را در نقاط مختلف دنیا اداره می‌کنند که بسیاری از آنها از بورس کامل تحصیلی از سوی بنیاد گولن برخوردار بودند. 

طبق آماری که جیمز جفری، سفیر سابق آمریکا در آنکارا در سال ۲۰۰۹ اعلام کرد: «گولن با مدارس زیادی که دارد که فقط ۱۴۰ مورد آنها در  ایالات متحده است و همچنین با سرمایه ۲۵ میلیارد دلاری موجود در حساب‌های بین المللی این شخص، توانسته است تاکنون بیش از ۲ میلیون دانش آموز تربیت کند.»

گولن و اردوغان 

شرایط برای گولن با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ تغییر کرد. در آن زمان گولن و جماعتش از حزب عدالت و توسعه اردوغان به دلیل تعدیل‌هایی که در اسلام انقلابی اربکان انجام داده بودند، حمایت می‌کرد. این در حالی بود که اردوغان نیز مانند بسیاری از مقامات دولت اسلام‌گرای حزب آک پارتی جزو تربیت‌شدگان مدارس گولن محسوب می‌شدند. از این رو رجب طیب اردوغان فتح الله گولن را پدرخوانده حزب عدالت و توسعه دانست و از وی خواست که به کشور بازگردد.

با این حال دوران دوستی اردوغان و گولن دیری نپایید. آنها از سال ۲۰۱۰ درگیر اختلافاتی شدند که شروع آن به ماجرای کشتی مرمره و ارسال کمک‌های غذای و دارویی به غزه برمی گردد. در آن ماجرا گولن حرکت کشتی را برخلاف قوانین بین المللی دانست و موضعی همسو با تل آویو اتخاذ کرد که خوشایند آنکارا نبود.

موضوع دیگری که باعث شد روابط میان گولن و اردوغان با چالش روبرو شود، بحث مذاکرات صلح با پ. ک. ک بود. گولن بر خلاف اردوغان خواهان حذف "پ. ک. ک" و فرماندهی نظامی آن در کوه‌های قندیل عراق از روند مذاکرات صلح و تمرکز بر جنبه‌های داخلی صلح و تدوین حقوق شهروندی، سرمایه‌گذاری اقتصادی، احترام بر هویت قومی آنها بود. اما در مقابل رئیس جمهور کنونی ترکیه در آن زمان در مقام نخست وزیری بود تنها راه پایان دادن به نبرد با این گروه را در گفتگو‌های آشتی جویانه می‌دانست.

عامل تنش‌زای دیگر در روابط عدالت و توسعه با گولن مخالفت او با انتخاب هاکان فیدان به ریاست سازمان اطلاعات ملی ترکیه بود. اما اختلافات زمانی علنی و آشکار شد که اردوغان با ارائه طرحی در اواخر ۲۰۱۳ به دنبال پایان دادن به فعالیت‌های درس خانه‌های گولن در ترکیه شد، مراکزی که درآمد فراوانی را نصیب جماعت گولن می‌کرد.

اختلافات اردوغان و گولن تا جایی پیش رفت که پس از پیش کشیده شدن مساله فساد مالی و ارتشا و به دستگیری شماری از منتسبان به دولت اردوغان در سال ۲۰۱۳، آنکارا این موضوع را توطئه‌ای از سوی دولت موازی به رهبری گولن دانست و پس از آن بود که تصفیه نیرو‌های پلیس و دستگاه‌های قضایی از طرفداران این جنبش در دستور کار قرار گرفت.

این روند در نهایت منجر به آن شد که کودتای بخشی از ارتش در نیمه شب ۱۵ ژوئیه نیز به حامیان گولن منتسب شود. اما این در حالی است که رهبر جنبش خدمت تصریح کرده بود که این گروه نقشی در کودتا نداشته و پیش از این نیز با قیمومیت نظامیان مخالفت کرده.