خزر در حال عقب‌نشینی بی‌رویه| قزاقستان نگران وضعیت بزرگترین دریاچه جهان است

هفت صبح| کشور قزاقستان که صاحب طولانی‌ترین کرانه دریای خزر است، شاهد پایین رفتن مداوم سطح آب طی ۱۸ سال اخیر است. فرستاده ویژه روزنامه لوموند در بندر آق‌تاو وضعیت سواحل قزاقستان، مشکلات آلودگی آب خزر و بی‌توجهی مسئولان را مشاهده کرده است. به گفته مرکز آب‌شناسی و محیط زیست قزاقستان، سطح آب دریای خزر هر سال به طور متوسط ۲۵ سانتی‌متر پایین می‌رود.

سطح آب این دریا که ۳۷۱هزار کیلومتر مربع مساحت دارد و از منظر وسعت به طور تقریبی معادل کشور نروژ است، از سال ۲٠٠۶ تاکنون به طور مداوم پایین رفته است. به علاوه، از سال ۲٠٠٠ تا امروز، عمق خزر حدود ۲ متر کاهش داشته است. بنا بر منابع قزاقستان، طی ۱۸ سال اخیر وسعت خزر ۲۲هزار کیلومتر مربع کمتر شده است. این کاهش مساحت به طور طبیعی برای همه کشورهای مجاور یکسان نیست. از این نظر قزاقستان بیشتر از سایر کشورها شامل ایران، روسیه، آذربایجان و ترکمنستان ضرر کرده است.

گفتنی است طول سواحل خزر برای قزاقستان به بیش از ۱٨٠٠ کیلومتر می‌رسد، در حالی که ایران حدود ٨٠٠ کیلومتر و روسیه نزدیک به ۷٠٠ کیلومتر از کرانه‌های این دریاچه عظیم را در خاک خود دارند. به نوشته روزنامه لوموند، وضعیت دریای خزر برای برخی کارشناسان یادآور سرنوشت دریاچه آرال است که نزدیک به ٩٠ درصد آن در دوران اتحاد جماهیر شوروی خشک شد‌ اما برخی دیگر از پژوهشگران این نگرانی را بیهوده می‌دانند.

هرچند بحث و تحقیق در‌باره علل کوچک شدن دریای خزر ادامه دارد و تأثیر پدیده‌هایی چون گرمایش کره زمین و حتی حرکت «صفحات تکتونیکی» از نظر دانشمندان دور نمانده‌ اما شماری از محققان که به دولت آستانه مشاوره می‌دهند معتقدند که دریای خزر به اصطلاح «نفس می‌کشد» و طی دوره‌های چند ده ساله، کوچک و بزرگ می‌شود. چنان که از سال ۱٩۳٠ تا ۱٩۷۷، خط ساحل در قزاقستان حدود ۳٠ متر عقب نشست. در عوض از سال ۱٩۷٨ تا ۱٩٩۵، سطح آب چنان بالا آمد که برخی شهرهای ساحلی قزاقستان را در خود غرق کرد.

• تاثیرات محیط زیستی این پدیده

سازمان‌های غیردولتی که در بندر «آق‌تاو» قزاقستان شاهد اوضاع هستند، هشدار می‌دهند که میزان آبی که از رودخانه‌ها به خزر می‌ریزد سال به سال کمتر می‌شود. مهم‌ترین منبع آب شیرین خزر، رود ولگاست که به دلیل سیاست‌های جاه‌طلبانه روسیه نظیر سدسازی، ساخت نیروگاه و ... در چند سال اخیر، آب کمتری به دریا می‌ریزد.

همچنین در قزاقستان هیچ نظارت جدی بر کار کشاورزانی که کانال‌های آبیاری حفر می‌کنند، وجود ندارد. به گفته کارشناسان مستقل، «مشکل خزر یک مسئله جمعی است» و همه کشورهای مجاور باید به طور هماهنگ به حل آن بپردازند. کاهش سطح آب نه‌تنها در قزاقستان که در سایر کشورها نیز مشاهده می‌شود. امیر علی‌اف، کارشناس آذربایجانی می‌گوید در برخی نقاط، خط ساحل حدود ۱۰۰ متر عقب رفته است.

در ترکمنستان نیز این عقب‌نشینی در بعضی جاها  از ۲٠٠ متر فراتر رفته است. علاوه بر کاهش حجم دریا، آلودگی و عدم مراقبت از موجودات زنده خزر یکی دیگر از خطرات جدی است. به نوشته لوموند، طی یک قرن اخیر شمار فُک‌های دریای خزر ٩٠ درصد کمتر شده است. انجمن تحقیقات محیط زیست آسیای مرکزی که یک سازمان غیردولتی است، هشدار می‌دهد که بر اساس نمونه‌برداری‌ها، میزان شبه‌فلز و فلزات سنگین موجود در آب خزر از قبیل سرب، آرسنیک یا کادمیوم هم رو به افزایش دارد.

با این حال، به نوشته روزنامه لوموند، تصمیمات سیاسی ملموس و اقدامات عملی در جهت بهبود حال و روز دریای خزر بسیار نادر است. در سال ۲٠۲۲ اعلام شد که سازمانی به اسم «مرکز پژوهش‌های خزر» در بندر آق‌تاو آغاز به کار خواهد کرد. اینک در نیمه دوم سال ۲٠۲۴، هیچ خبری از این مرکز در دست نیست.