آب دریا شیرین می‌شود؟

هفت صبح، حمید سلیمانی| فلات خشک ایران، این روزها از همیشه تشنه‌تر است. حکمرانی و مدیریت ضعیف در حوزه آب که فقط چشم به نزولات جوی دوخته باعث شده که اوضاع آب در بسیاری از شهرها و استان‌های کشور از مرز بحران هم عبور کند.

در این میان و با توجه به تجربه اندوخته کشورهایی مثل عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ایالات متحده آمریکا، چین، نروژ،  بحرین و... که این روزها بخش بزرگی از آب مورد نیاز خود را از طریق فرآیند نمک‌زدایی از آب دریا تامین می‌کنند، ایران نیز در اواخر دهه 90 به این نتیجه رسید که باید آستین‌ها را بالا بزند و در این مسیر گام بردارد.

با این حال با گذشت 15سال از این تصمیم و طراحی چند پروژه بزرگ، گزارش‌های اخیر مراکز پژوهشی نشان می‌دهند که نباید به این موضوع دل بست چرا که اگر تمامی این طرح‌های گران‌قیمت هم به ثمر برسند، فقط کمتر از 5 درصد آب 8 استان هدف خود را تامین خواهند کرد آن هم با قیمت هر مترمکعبی برابر 60 تا 80هزار تومان.

بزرگترین تاسیسات آب‌شیرین‌کنی در شبه‌جزیره

عربستان سعودی به عنوان پیشرو جهانی در شیرین‌سازی آب شناخته می‌شود و یکی از کشورهایی است که بیشترین وابستگی را به این فناوری دارد. بیش از 50درصد آب شرب این کشور از طریق شیرین‌سازی تامین می‌شود و همین موضوع، عربستان را به بزرگترین تولیدکننده آب شیرین‌شده در جهان بدل کرده است.

رأس‌الخیر بزرگترین کارخانه شیرین‌سازی جهان با ظرفیت ۱.۰۲میلیون مترمکعب در روز در این کشور قرار دارد که آب شیرین تولیدی را به ریاض و مناطق مرکزی منتقل می‌کند.با این حال، مصرف بالای انرژی در این صنعت طوری‌که شیرین‌سازی نیمی از مصرف نفت داخلی را به خود اختصاص داده و هزینه‌های سنگین ساخت و نگهداری این تاسیسات باعث شده این کشور به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مثل پروژه‌هایی برای ترکیب شیرین‌سازی با انرژی خورشیدی مانند نیروگاه نئوم و افزایش بهره‌وری و کاهش مصرف انرژی حرکت کند.

در عربستان سعودی بالای 30 کارخانه بزرگ شیرین‌سازی قرار دارد که سهم عربستان از تولید جهانی آب شیرین‌شده را به حدود ۱۸درصد می‌رساند. هزینه تولید هر مترمکعب آب در این کشور بسته به تکنولوژی مصرفی بین ۰.۵ تا ۱.۵ دلار محاسبه شده است.

آغاز آب‌شیرین‌کنی در کشور

سال 1399 طرح شیرین‌سازی و انتقال آب از خلیج‌فارس و انتقال آن برای تامین نیاز صنایع بزرگ معدنی واقع در استان‌های کرمان و یزد به بهره‌برداری رسید. پس از آن طرح‌های کلان شیرین‌سازی و انتقال آب از دریا به استان‌ها و مناطق واقع در فلات مرکزی با هدف تامین آب مورد نیاز صنایع، معادن و بعضا شرب مطرح شده و 6 سامانه کلان برای شیرین‌سازی و انتقال آب خلیج‌فارس و دریای عمان به دو استان ساحلی و شش استان غیرساحلی مورد بررسی قرار گرفت.

سامانه شرق برای انتقال آب به سه استان سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی و سه سامانه فازهای یک تا سه خلیج‌فارس قرار شد آب دریا را به هرمزگان، کرمان، یزد و در صورت نیاز اصفهان منتقل کنند. سامانه سیریک - اصفهان نیز به‌صورت مستقل برای انتقال آب از دریای عمان به اصفهان تعریف شده و قرار شد سامانه پارسیان- فارس- اصفهان نیز در غرب هرمزگان، آب را از خلیج‌فارس به استان‌های هدف منتقل کند.

ظرفیت این 6 سامانه در فاز نخست 1120 میلیون مترمکعب بوده و هزینه سرمایه‌گذاری اولیه مورد نیاز برای تولید و انتقال هر یک مترمکعب آب به‌طور متوسط 520هزار تومان برآورد شد. از این 6سامانه کلان، تنها فاز یک خلیج‌فارس به بهره‌برداری رسیده که نیمی از ظرفیت آن، معادل 73 میلیون مترمکعب فعال شده است.

آب، برای صنعت گران و برای کشاورزی مفت

یکی از مشکلات اساسی در این طرح، سهم آب انتقالی در تامین مصارف و غفلت از مدیریت مصرف در مقاصد انتقال است. مجموع کل مصارف موجود هفت استان هدف 33.7میلیارد مترمکعب و سهم مصارف سه بخش اصلی صنعت، شرب و کشاورزی به‌ترتیب 2.1درصد، 7.3درصد و 90.6درصد است.

حجم آب شیرین تولیدی سامانه‌ها در فاز نخست 3.3درصد و در فاز نهایی 4.3درصد از کل مصارف موجود را پوشش خواهد داد. این استان‌ها در حال حاضر با اضافه ‌برداشت قابل‌توجه مواجه هستند که ناشی از ارائه پروانه‌های متعدد بهره‌برداری در گذشته بوده و حتی حجم تولیدی طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب دریا در فاز نهایی نیز مشکل ناترازی موجود بین منابع و مصارف استان‌های هدف را مرتفع نمی‌کند. با توجه به سهم قابل‌توجه مصارف بخش کشاورزی در برداشت از منابع متعارف (نسبتاً رایگان)، عملاً آب شیرین‌ شده و بسیار گران‌قیمت تحویلی در مقاصد مصرف، برای جایگزینی با بخشی از اضافه برداشت بخش کشاورزی به‌کار خواهد رفت.

آبی که مصرفش نمی‌ارزد

هزینه این طرح‌ها بسیار چشمگیر است طوری‌که هزینه سرمایه‌گذاری اولیه مورد نیاز برای ایجاد ظرفیت شیرین‌سازی و انتقال آب دریا به میزان ۹۲۰ میلیون مترمکعب در سال معادل ۴۸۰۸ هزار میلیارد ریال است که 9.4 برابر مجموع اعتبارات بخش آب کشور در بودجه سال جاری بوده و عملا اجرای آنها خارج از توان دولت است.

همچنین به‌دلیل وابستگی کشور به مواد مصرفی یا تجهیزات وارداتی این طرح‌ها نیازمند تامین اعتبارات ارزی هستند. با توجه به بازار هدف، درآمد این طرح‌ها عمدتا با فروش آب به بخش صنعت تامین می‌شود. اگرچه بازار اصلی طرح‌های انتقال آب، صنایع بزرگ واقع در استان‌های هدف است اما در حال حاضر ظرفیت تولید فاز نخست ۳۷درصد بیش از نیاز همه مصارف صنعتی واقع در این استان‌ها (معادل ۶۹۹میلیون مترمکعب در سال) است.

از طرفی سهم اصلی هزینه تمام‌شده آب تولیدی طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال، ناشی از هزینه خط انتقال بوده، طوری‌که قیمت تمام‌شده آب در مقاصد دور از دریا گاهی تا ۵ برابر بیشتر از قیمت تمام شده در ساحل (معادل 0.6 تا 0.8 یورو بر مترمکعب) خواهد بود و منجر به کاهش مطلوبیت قیمت در مناطق درون‌سرزمینی دور از دریا می‌شود.

چشم دوختن به یک صندوق خالی

مطابق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در مدل مالی طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال، اگرچه سهمی برای آورده سرمایه‌گذار‌ان غیردولتی که سهام‌دار شرکت‌های متولی طرح‌های انتقال هستند، در نظر گرفته‌ شده اما در‌مجموع تامین بیش از ۵۰درصد از سرمایه‌گذاری اولیه منوط به دریافت تسهیلات از صندوق توسعه ملی است. این مهم اگرچه با اساسنامه صندوق در تضاد نیست اما تجارب موجود از ارائه تسهیلات صندوق به طرح‌های توسعه بخش آب ناموفق است لذا این مدل تامین مالی با عدم قطعیت جدی مواجه است.

میلیاردها دلار هزینه برای کمتر از 5درصد مصارف آبی

ظرفیت سامانه‌های شیرین‌سازی و انتقال آب دریا در فاز نهایی کمتر از 5درصد کل مصارف موجود در استان‌های هدف است. این سهم اندک در تامین کل مصارف موجود و تقبل هزینه‌های گزاف آن، بیانگر ضعف مدیریت مصرف، عدم توجه به ارتقای بهره‌وری و مغفول ماندن از ابزار دیگر ازجمله راه‌اندازی بازار آب، استفاده از منابع نامتعارف درون‌سرزمینی و انجام اصلاحات اساسی در زمینه کشاورزی است. درواقع تغییر جهت دیدگاه بخش آب کشور به سمت فرایندهای کلان شیرین‌سازی و انتقال آب دریا، زمانی منطقی خواهد بود که این فرایندها بتوانند به‌عنوان یک راه‌حل پایدار در تامین آب نقش ایفا کرده و صرفا یک فرصت موقت نباشند.