داستان زرین طلای سیاه

هفت صبح|  جمهوری اسلامی ایران در میانه جنگ‌های منطقه‌ای، تحریم‌های پیچیده و بن‌بست‌های بانکی، بی‌صدا و پیوسته، جریان صادرات نفتی‌اش را زنده نگه داشته؛ بر اساس گزارش‌های مستند مؤسسات بین‌المللی صادرات نفت ایران به چین از مرز 1/7 میلیون بشکه در روز عبور کرده است. رکوردی که نشان‌دهنده پویا بودن صنعت‌نفت کشور علی‌رغم بحران اخیر است. مهر گزارش داده است که تولید روزانه نفت کشور حالا از 3/5 میلیون بشکه گذشته، عددی که نه فقط یک آمار که حامل یک پیام است. صنعت‌نفت ایران هنوز پویاست و همچنان می‌فروشد و نقشی کلیدی در انرژی آسیا دارد.

این جهش، اما ناگهانی و بی‌ریشه نیست. پشت صحنه این صعود، داستانی از بازیابی چاه‌های قدیمی، استفاده از دانش بومی‌ و بهره‌گیری از فرصت‌های فناورانه و تحولات دیپلماتیک پنهان است. ضریب برداشت نفت در بسیاری از این میادین به شکل قابل‌توجهی افزایش یافته و مدیران وزارت نفت، با ترکیب مهندسی، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری، روند فرسایشی تولید را متوقف کردند. همچنین دستگاه دیپلماسی به‌رغم فشارهای ناشی از جنگ توانست امتیاز تداوم فروش نفت به چین را به دست آورد. 

اوپک نیز در گزارش سالانه‌اش برای سال ۲۰۲۴، از ایران به عنوان یکی از معدود کشورهایی نام برده که علی‌رغم همه محدودیت‌ها، موفق شده رکورد تولید خود را در این سازمان جابه‌جا کنند. خبرگزاری مهر همچنین از گزارش اخیر مرکز مطالعات «شین‌هوا»  خبر می‌دهد که مهر تأییدی بر توانمندی صنعت‌نفت ایران است که در  در بازار پیچیده و رقابتی نفت، به عنوان تأمین‌کننده‌ای قابل‌اتکا شناخته می‌شود. اما قصه نفت ایران 117 سال و پنجاه و یک روز پیش با فوران اولین چاه نفتی در منطقه نفتون مسجد سلیمان آغاز شد. 

   چیا سرخ، چاه شماره یک 

سحرگاه سه‌شنبه پنجم خرداد ۱۲۸۷، چاه شماره یک مسجدسلیمان با فورانی عظیم به نفت رسید.  فورانی که نه فقط زمین را‌ که تاریخ ایران را نیز دگرگون کرد. صدای غرش فوران نفت آغازی شد بر فصلی جدید فصلی که تا امروز، با فراز و فرودهای بسیار، همچنان در بطن اقتصاد، سیاست‌ و سرنوشت ایران جاری است.

همه‌چیز با یک قرارداد آغاز شد، قراردادی میان مظفرالدین‌شاه قاجار و ویلیام ناکس دارسی، سرمایه‌دار بلندپرواز بریتانیایی که سودای نفت در سر داشت. این قرارداد، اکتشاف و بهره‌برداری از نفت را  به جز پنج استان شمالی به مدت 60 سال به دارسی واگذار کرد. شاه در ازای آن، ۴۰ هزار پوند دریافت کرد و وعده گرفت که ۱۶ درصد از سود خالص سالانه نصیبش شود.

دارسی، با شراکت شرکت نفت برمه، تشکیلاتی به نام «شرکت نفت انگلیس و ایران» به راه انداخت و عملیات اکتشاف آغاز شد. چاه اول در چیاسرخ حفر شد اما بی‌نتیجه بود. چاه دوم، اندک امیدی داد‌ اما آنقدر نبود که سرمایه‌گذاری را توجیه کند. دارسی درمانده شده بود، تا آنجا که نوشت: «هر کیسه پول ظرفیتی دارد و من دارم ته کیسه‌ام را می‌بینم.»

در همین اوضاع ناامیدی، جرج رینولدز، مهندس سرسخت و ماجراجوی شرکت، همه امیدها را به جنوب غربی ایران برد، به مسجدسلیمان. جایی دورافتاده، بدون جاده، با گرمای کشنده، آب ناسالم و شرایطی که خودش درباره‌اش گفته بود: «اگر می‌خواهی اینجا زنده بمانی، یا باید دندان طبیعی بسیار محکمی داشته باشی یا دندان مصنوعی فولادی!»

با همه دشواری‌ها، اواخر سال 1286 و ابتدای 1287، حفاری در منطقه نفتون مسجدسلیمان آغاز شد. این منطقه، چراگاه ایل بختیاری بود و با توافقی، مسئولیت تأمین امنیت حفاری به آنها سپرده شد. اما مشکلات مالی گریبانگیر بود. شرکت نفت برمه دیگر حاضر نبود بودجه‌ای به دارسی بدهد. 24 اردیبهشت 1287، به رینولدز دستور داده شد که حفاری را متوقف کند، تجهیزات را جمع کند و به خانه برگردد چون دستور داده بودند عمق حفاری به علت هزینه‌های سرسام‌آور نباید از ۱۶۰۰ پا بیشتر شود. 

 نامه‌ای که به موقع نرسید، سرنوشت ایران را تغییر داد

نامه اتمام کار از شرکت برمه به موقع نرسید که اگر می‌رسید شاید تقدیر ملتی را رقم می‌زد. رینولدز، بی‌خبر از اخطار توقف، همچنان به زمین مسجد سلیمان دل بسته بود. بوی گاز از چاه‌ها به مشام می‌رسید. حفاری ادامه یافت. در گرمایی که به 50 درجه سانتیگراد می‌رسید تیم او با زحمت به حفاری ادامه داد و سرانجام سحرگاه سه‌شنبه پنجم خرداد ۱۲۸۷، ساعت چهار صبح، نفت فوران کرد.

فورانی عظیم نفت را تا ارتفاعی بیش از 350 متر  به هوا پرتاب کرد. افسر سواره‌نظام، آرنولد ویلسون، با شنیدن صدا از خواب پرید و سراسیمه به محل حفاری شتافت. آن‌چه دید، صحنه‌ای فراموش‌نشدنی بود. دکل حفاری زیر سیل نفت ناپدید شده بود. فورانی که تاریخ یک ملت را تغییر داد.  چاه شماره یک مسجدسلیمان، نه‌تنها اولین چاه نفت ایران، بلکه اولین چاه موفق تجاری در کل خاورمیانه بود. داستانی که با ماجراجویی دارسی آغاز شد، با لجاجت رینولدز و دیر رسیدن نامه به ثمر نشست. 

دیپلماسی نفتی و مسیرهای تازه صادرات

بیش از 100 سال بعد، ایران از آن فوران اولیه، به کشوری بدل شده که با سیاست‌گذاری و دیپلماسی فعال می‌تواند با وجود تحریم‌ها، محدودیت‌های بانکی و بحران‌های جهانی، همچنان صادرکننده‌ای بزرگ باقی بماند. وقتی دونالد ترامپ در پی دیپلماسی فعال وزارت خارجه به چین چراغ سبز نشان داد که می‌تواند به خرید نفت از ایران ادامه دهد تحولی در صادرات نفت به چین روی داد و میزان صادرات نفت به چین حالا از مرز ۱.۷ میلیون بشکه در روز گذشته است.

مدل‌های جدید تهاتری، قراردادهای بلندمدت و تخفیف‌های هدفمند، ایران را به شریک قابل اعتمادی در بازار چین بدل کرده است. توسعه میادین غرب کارون، بازسازی چاه‌های قدیمی و افزایش ضریب برداشت به ایران اجازه داده‌اند از چاه‌هایی که زمانی رو به افول بودند دوباره نفت استخراج کند.

 درآمدهای نفتی از مظفرالدین‌شاه تا کنون

قصه درآمدهای نفتی ایران، قصه‌ای پیچیده و پرهیاهو است. قصه روزهایی که نفت خزانه مملکت را سرشار می‌کرد‌ و سال‌هایی که صدور یک بشکه نفت، نیازمند عبور از صد مانع دیپلماتیک بود.از روزگار مظفرالدین‌شاه تا سال ۱۳۵۲، ایران تنها ۲۶.۸ میلیارد دلار از محل نفت درآمد داشت، رقمی که برابر آنچه بعد از آن آمد، اندک می‌نمود.

ناگهان، در اثر جنگ‌های خاورمیانه و افزایش تقاضای جهانی، قیمت نفت جهش کرد و در پنج‌ساله ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۷، درآمد کشور به ۱۱۲.۷ میلیارد دلار رسید و بسیاری معتقدند همین درآمدهای نفتی کلان بود که محمدرضا شاه را سرمست از ثروتی کرد که به انقلاب منجر شد.در پی انقلاب اسلامی و آشفتگی‌های سیاسی ورق برگشت. بین سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۰، درآمد نفتی به یک‌سوم کاهش یافت و ۳۶ میلیارد دلار رسید. سال‌های جنگ تحمیلی، با همه دشواری‌هایش ایران را به درآمدی ۱۱۰ میلیارد دلاری رساند که خود گواهی بر تاب‌آوری اقتصادی در میانه آتش و خون است.

در دوران سازندگی و ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی نفت دوباره نقش پدرسالار را در اقتصاد بازی کرد. از ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ بیش از ۱۴۰ میلیارد دلار درآمد حاصل شد. در دوره اصلاحات (۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴) با تعادل در روابط بین‌الملل، ۱۵۷ میلیارد دلار دیگر نصیب خزانه شد.

اما طلایی‌ترین روزها در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد رقم خورد، روزهایی که قیمت نفت در بازار جهانی به اوج رسید و درآمد ایران از مرز ۶۱۸ میلیارد دلار گذشت. با آمدن دولت حسن روحانی، هرچند امید به گشایش‌های سیاسی بالا رفت، اما در عمل درآمد هشت‌ساله از ۳۵۰ میلیارد دلار فراتر نرفت.

به این ترتیب کل درآمدهای نفتی ایران از زمان مظفرالدین‌شاه قاجار تا سال 1357 معادل 140 میلیارد دلار بوده و جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های بعد از انقلاب تا پایان دولت حسن روحانی 1412 میلیارد دلار از محل فروش نفت به دست آورده است. امروز، در دولت‌های سیزدهم و چهاردهم، با اینکه صادرات به چین رو به رشد است، به دلیل فقدان شفافیت آماری نمی‌توان عدد دقیقی گفت. اما بی‌تردید، نفت همچنان منبع اول درآمدهای ارزی ایران است.

تاریخ نفت از مسجد سلیمان تا پکن

قصه نفت با لرزشی در دل زمین و شوقی در چشم سرمایه‌گذاران انگلیسی از مسجدسلیمان آغاز شد. آن فوران نخستین، آغازگر رابطه‌ای پیچیده و تاریخی شد. حالا همان نفت پس از گذر از انقلاب، جنگ، تحریم و رکود، همچنان عامل رشد، امنیت و امید است.

اما این آخرین دوره‌ای است که طلای سیاه می‌تواند جانبخش و ثروت‌آفرین باشد چرا که با ورود انرژی‌های تجدیدپذیر و سرمایه‌گذاری‌های عظیمی که در کشورهای منطقه در این زمینه صورت می‌گیرد هیچ بعید نیست تا 10 سال آینده با پالایشگاه آبادان همانطور عکس بگیریم که با کشتی یونانی که این خود شرح مفصلی می‌طلبد.

اگرچه آینده همچنان در گرو سیاست‌ها، بازار جهانی و تصمیمات بزرگ است، اما آنچه مسلم است، نفت همچنان در تار و پود اقتصاد ایران جاری خواهد بود. این ماده سیاه، همچنان طلای ایران است؛ طلایی که در پرتو مدیریت درست، می‌تواند آینده‌ای روشن بسازد.