بنادر ایران، گورستان کالاهای وارداتی
پیچیدگی‌های قانونی و بوروکراسی عامل اصلی تاخیر در خروج کالاها از بنادر است
هفت صبح، لیلا لطفی| بنادر در سرتاسر جهان به‌عنوان نقطه‌ای برای تسهیل فرآیند تجارت و انتقال کالا شناخته می‌شوند. بندر باید جایی برای عبور سریع کالاها از یک نقطه به نقطه دیگر باشد، اما در ایران، به‌ویژه در بندر شهید رجایی، این فرآیند به‌جای تسریع، با چالش‌های جدی روبه‌رو است. مدت زمان طولانی ترخیص کالا از این بندر، یک معضل اساسی است که تاثیرات منفی بسیاری بر اقتصاد ملی و تجارت خارجی دارد.
دلایل مختلفی باعث شده که ترخیص کالا در بنادر ایران با تاخیرهای زیادی روبه‌رو باشد. یکی از اصلی‌ترین این دلایل، حجم زیاد قوانین و مقررات پیچیده‌ای است که فرآیند ترخیص کالا را طولانی می‌کند. واردکنندگان برای دریافت تاییدیه‌های مختلف از گمرک، بانک مرکزی، سازمان استاندارد، قرنطینه و سایر نهادهای دولتی باید مدت زیادی در انتظار بمانند. این پیچیدگی‌ها نه‌تنها تجارت را کند می‌کنند، بلکه باعث ایجاد مشکلات اقتصادی برای واردکنندگان و تولیدکنندگان نیز می‌شوند.
این تاخیرها به مسائل اقتصادی واردکنندگان و تولیدکنندگان محدود نمی‌شود و تاثیرات منفی آن بر مصرف‌کنندگان نهایی نیز بسیار زیاد است. وقتی کالاها در بندر متوقف می‌شوند، هزینه‌های اضافی از جمله هزینه‌های انبارداری و جرایم دیرکرد برای واردکنندگان به‌وجود می‌آید و این هزینه‌ها به‌طور مستقیم به قیمت نهایی کالا افزوده می‌شود. در نتیجه، مصرف‌کننده نهایی مجبور به پرداخت هزینه‌های اضافی می‌شود و فشار بیشتری بر اقتصاد داخلی وارد می‌کند.
فرآیندهای دستی
مشکل تنها در اینجا نیست. سیستم‌های بوروکراتیک و سنتی در فرآیند ترخیص کالاها در بنادر ایران، باعث کندی و پیچیدگی بیشتر می‌شوند. بسیاری از این فرآیندها هنوز به‌صورت دستی انجام می‌شوند و تاییدیه‌های متعدد از نهادهای مختلف نیاز است که این امر باعث طولانی شدن زمان ترخیص کالاها می‌شود. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، سیستم‌های دیجیتال و خودکار جایگزین این فرآیندهای دستی شده‌اند، اما در ایران هنوز این تغییرات در بنادر صورت نگرفته است.
مضاف بر این، نگهداری کالاهای خطرناک نیز یکی از مسائل حیاتی است. کالاهایی که ماهیت شیمیایی یا قابل اشتعال دارند، باید در شرایط خاصی نگهداری شوند. در حالی که این کالاها ممکن است در بنادر ایران در شرایط غیراستاندارد و بدون نظارت کافی نگهداری شوند، حادثه‌ای مانند انفجار اخیر در بندر شهید رجایی نشان داد که این سیستم ناکارآمد می‌تواند به‌طور جدی تهدیدات امنیتی به‌وجود آورد. در چنین شرایطی، باید تمهیدات ویژه‌ای برای نگهداری کالاهای خطرناک و حساس در بنادر ایجاد شود.
تعارض منافع در تجارت
یکی از چالش‌های اصلی که در این ساختار وجود دارد، مسئله تعارض منافع است. سازمان‌ها و نهادهای مختلفی که مسئول ترخیص کالا هستند، از تاخیر در ترخیص کالا سود می‌برند. به‌عنوان مثال، سازمان بنادر به‌واسطه درآمدهای حاصل از انبارداری و جرایم دیرکرد، منابع مالی خوبی دریافت می‌کند. از این رو، تا زمانی که سیستم‌های درآمدی سازمان‌های مسئول بر اساس نگهداری کالاها در بندر شکل بگیرد، هیچ انگیزه‌ای برای تسریع در ترخیص کالا وجود نخواهد داشت.
علاوه بر این، تاخیر در ترخیص کالاها باعث ایجاد اختلال در زنجیره تامین تولید می‌شود. بسیاری از صنایع و کارخانه‌ها به مواد اولیه وارداتی وابسته هستند و هرگونه توقف در ترخیص محموله‌ها می‌تواند تولید را مختل کند. به‌ویژه در صنایعی که نیاز به تامین مستمر مواد اولیه دارند، هرگونه تاخیر می‌تواند به کاهش بهره‌وری و کاهش ظرفیت تولید منجر شود. این مسئله باعث می‌شود که ایران در رقابت‌های جهانی عقب بماند و به‌ویژه در زمینه تولید کالاهای با ارزش افزوده پایین، مشکلات بیشتری پیدا کند.
راه‌حل اصلی برای حل این مشکلات، تغییر ساختار مدیریتی و بهبود فرآیندهای ترخیص کالا است. اولین قدم، اصلاح مدل درآمدی سازمان بنادر است. باید سازمان‌های مسئول به‌جای درآمدزایی از نگهداری کالاها، از تسهیل فرآیند ترخیص و افزایش سرعت بهره‌برداری کنند.
این تغییر می‌تواند انگیزه‌های جدیدی برای بهبود عملکرد بنادر ایجاد کند و از انباشت کالا در بنادر جلوگیری کند. همچنین، استفاده از سیستم‌های هوشمند و دیجیتال می‌تواند به کاهش زمان‌های بوروکراتیک و تسریع در فرآیند ترخیص کمک کند. سیستم‌های هوشمند به‌راحتی قادر به شفاف‌سازی فرآیندهای گمرکی و نظارت بر کالاهای خطرناک هستند و این موضوع می‌تواند امنیت و سرعت ترخیص را افزایش دهد.
برای رفع مشکلات ترخیص کالا در بنادر ایران، نیاز به هماهنگی بهتر میان نهادهای مختلف مسئول است. روابط میان گمرک، بانک مرکزی، سازمان‌های استاندارد و سایر نهادهای دولتی باید به‌گونه‌ای اصلاح شود که فرآیند ترخیص کالاها سریع‌تر و با حداقل هزینه‌های اضافی صورت گیرد. همچنین، توسعه یک پایگاه داده مشترک برای تبادل اطلاعات میان این نهادها می‌تواند فرآیند ترخیص را تسهیل کرده و از بروز مشکلات در طول زمان جلوگیری کند.
ضرورت اصلاحات اساسی
مدت زمان طولانی ترخیص کالا از بنادر ایران، مشکلات پیچیده‌ای را در فرآیند تجارت ایجاد کرده است که تاثیرات منفی آن بر اقتصاد کشور و مصرف‌کنندگان واضح است. برای حل این مشکل، نیاز به اصلاحات اساسی در ساختارهای مدیریتی، تغییر مدل‌های درآمدی و استفاده همه جانبه از تکنولوژی‌های هوشمند و دیجیتال وجود دارد.
از سوی دیگر، هماهنگی بهتر میان نهادهای مسئول و تامین زیرساخت‌های ایمنی و نظارتی برای کالاهای خطرناک از ضروریات این فرآیند به‌شمار می‌روند. اگر اراده‌ای برای تغییرات جدی وجود داشته باشد، می‌توان امیدوار بود که ترخیص کالاها در بنادر ایران به یک فرآیند سریع‌تر و کارآمدتر تبدیل شود و این مشکلات ساختاری برای همیشه حل شوند.
