سرنوشت نامعلوم ۴۰۰ هزار سگ ولگرد
کلینیک سیار و مراکز نگهداری سگ‌ها گامی‌مهم در مدیریت بحران حیوانات ولگرد و کاهش تهدید سلامت عمومی‌هستند
هفت صبح| دختر بچه 12-10 ساله بیرون فروشگاه ایستاده تا مادر و پدرش خریدشان را انجام دهند و برگردند. حوصله‌اش سر رفته از این همه معطلی و دید زدن خیابان‌ها و مغازه‌ها و مردم. دو تا سگ سیاه و سفید نزدیک می‌شوند. دختر بچه از سر بی‌حوصلگی شروع می‌کند به شکلک در آوردن برای سگ‌ها تا به قول خودش کمی‌سرگرم شود. سگ‌ها نزدیک و نزدیک‌تر می‌شوند و دختربچه همچنان درحال شکلک درآوردن است.
سگ‌ها که جثه متوسطی دارند ابتدا مانند مجسمه، محو حرکات او می‌شوند ولی، بعد از چند ثانیه سگ سیاه یکباره شروع به دویدن به سمت دختربچه می‌کند. هنوز چند قدم مانده تا برسد که کودک خطر را احساس کرده و شروع می‌کند به دویدن و فرار. اما حالا دیر شده و سگ به راحتی به او می‌رسد. ابتدا گونه دختر را به دندان می‌گیرد و بعد که بچه با مشت و لگد تلاش می‌کند تا دورش کند، صورت را رها کرده و پاچه شلوار جین‌اش را به دندان می‌گیرد.
دخترک اما دست از تلاش برنمی‌دارد و با تمام توان با پای دیگرش به سگ ضرباتی را وارد می‌کند. در همین حال پدر و مادر دخترک و چند نفر دیگر که با صدای فریادهای او از فروشگاه بیرون آمده‌اند نیز به سمت سگ یورش می‌برند. موضوعی که باعث می‌شود تا حیوان، دخترک را رها کند و همراه با سگ همراهش به سرعت پا به فرار بگذارند. یادگاری سگ برای دختر اما، گونه‌ای پاره شده و دستی شکسته است که معلوم نیست مانند روزهای اول خوب شوند!
از گزش‌های جهانی تا آمار وطنی
از اواخر دهه ۸۰ تاکنون بارها موضوع هجوم سگ‌های ولگرد به حاشیه پارک‌ها، فضاهای سبز و حتی مدارس به عنوان تهدیدی برای سلامت شهروندان و حیات‌وحش مطرح شده است! براساس آمار سازمان بهداشت جهانی، سالانه بالغ بر 59 هزار نفر در دنیا به دلیل ابتلا به‌هاری ناشی از گازگرفتگی سگ‌ها، جان خود را از دست می‌دهند. در ایران نیز در سال 1402، به همین دلیل 18 نفر ایرانی نیز فوت کرده‌اند. آماری که در سال گذشته افزایش داشته و به 24 نفر فوتی رسیده است، گرچه هنوز آمار مشخصی از تعداد سگ‌های ولگرد وجود ندارد.
در این میان تهران قطعا رتبه‌دار سگ گزیدگی در کشور است. رشد بی‌رویه پایتخت و شهرهای اقماری آن باعث شده تا سگ‌ها نیز به طمع غذا به این ابر شهر کشور مهاجرت کنند به‌طوری‌که امروز کار به جایی رسیده که به گفته آخانی، عضو هیئت علمی‌دانشکده علوم دانشگاه تهران، فقط در استان تهران، ۴۰۰ هزار سگ ولگرد وجود دارد! ضمن آنکه شهرداری نیز چندی قبل اعلام کرده بود در روز به طور متوسط 30 سگ زنده‌گیری می‌شوند که این رقم در سال به بیش از 10 هزار زنده‌گیری می‌رسد. آماری که البته کارشناسان «اما» و «اگر»های فراوانی را در مورد صحت آنها بیان می‌کنند!
از هاری تا برهم زدن تعادل زیست محیطی
اما چرا حضور سگ‌ها تا این حد چالش برانگیز است؟ سوالی که محمدرضا ابدالی مدیرکل دفتر مدیریت و حفاظت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست در پاسخ به آن مهمترین مسئله در این زمینه را هاری ناشی از گزش این حیوانات می‌داند و می‌گوید: سگ‌های ولگرد به‌طور بالقوه ناقل بیماری‌های خطرناکی مانند هاری هستند که می‌توانند به انسان‌ها و حیوانات دیگر منتقل شوند.
این رویه وقتی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که سگ‌های ولگرد وارد حریم شهرها و زندگی مردم شهرنشین شوند. آنوقت است که امکان حمله آنها به انسان‌ها، چندین برابر می‌شود چرا که از یکسو به شدت گرسنه‌اند و از سویی وقتی غذای کافی پیدا نکنند و یا بچه‌ها به هوای بازی به آنها نزدیک شوند ممکن است باعث تحریک این حیوانات و حمله آنها به کودکان شود. موضوعی که دو مورد آن در شهرهای جنوبی کشور اخیرا و در مهرماه اتفاق افتاد.
در این حوادث که در دو نقطه متفاوت رخ داد، دو بچه در شهرهای جنوبی کشور به خاطر حمله سگ‌های ولگرد راهی بیمارستان شدند. این در حالی است که براساس بند 15 قانون شهرداری‌ها، شهرداری‌ها متولی جمع‌آوری سگ‌های ولگرد و بی‌صاحب هستند و نه سازمان محیط زیست. همانطور که حسن عباس نژاد مدیرکل محیط زیست تهران می‌گوید: براساس قانون جمع آوری و مدیریت سگ‌های ولگرد داخل شهرها بر عهده شهرداری‌ها و سازمان محیط زیست تنها به‌عنوان ناظر، تذکرات و پیگیری‌های لازم را انجام می‌دهد.وی همچنین از تذکرات مستمری می‌گوید که این سازمان به دلیل افزایش آمار سگ‌های ولگرد به شهرداری تهران داده است!
تجارب دیگر کشورها
اما حالا این سوال مطرح می‌شود که در جهان چگونه با پدیده سگ‌های ولگرد مواجه می‌شوند؟ گزارش‌های منتشر شده در این زمینه حکایت از آن دارد که در این مسیر و در کشورهای همسایه کشور ما ( نظیر ترکیه) تقریبا روش‌های مختلفی از کشتار با اسلحه تا عقیم سازی و مرگ با ترحم و... به‌کار گرفته می‌شود. ولی در کشورهای پیشرفته، با فرهنگ سازی و اینکه شهروندان از خردسالی با حیوانات و نحوه نگهداری و رفتار با حیوانات خانگی آموزش دیده‌اند، اساسا چیزی به اسم حیوانات ولگرد وجود ندارد.
در این کشورها همه سگ‌ها و گربه‌های خانگی صاحب دارند و دارای شناسنامه مالکیت و هویت رسمی هستند و پس از طی دوران تولگی با تشخیص دامپزشک عقیم می‌شوند. ضمن آنکه همه آنها دارای میکرو چیپ بوده و اگر حیوانی رها شده و یا از خانه فرار کند به سرعت جمع‌آوری شده و از طریق میکرو چیپ شناسایی و در نهایت به صاحبش تحویل داده می‌شود و در عین حال، اگر قصور از سوی صاحبش باشد به صاحب حیوان اخطار داده می‌شود و یا حتی سلب مالکیت می‌شود و در نهایت یا آن حیوان به شخصِ صلاحیت دار دیگری واگذار شده و یا به مراکز نگهداری خاص آنها منتقل می‌شود. البته در بعضی از کشورها نیز اگرحیوانات رها شده، متقاضی نداشته باشد پس از گذشت مدت معینی (یک یا دو ماه) به روش مرگ آرام از بین می‌روند.
از حذف فیزیکی تا زنده گیری
در ایران اما این پروسه یعنی جمع‌آوری سگ‌های ولگرد؛ طی دهه‌های گذشته فراز و نشیب‌های بسیاری را داشته است. اردوان پورمحمدی، کارشناس ارشد مدیریت، برنامه‌ریزی و آموزش محیط‌زیست در گفتوگو با «هفت‌صبح» با ذکر اینکه متاسفانه آمار دقیقی در خصوص تعداد سگ‌های ولگرد، پَرسه زن و یا بدون صاحب در شهر تهران وجود ندارد، در مورد روند جمع‌آوری و ساماندهی سگ‌های ولگرد در شهرها و به‌خصوص تهران می‌گوید:
تاپیش از دهه 90 برای جمع‌آوری سگ‌ها از روش حذف فیزیکی استفاده می‌شد اما از آن زمان تا امروز، با توجه به چالش‌ها و معایب خاص تیراندازی در محیط شهری و ایجاد سر و صدا و رعب و وحشت در میان شهروندان و تبعات آن در محیط شهری، شهرداری تهران رویکرد زنده‌گیری سگ‌ها را در پیش گرفت که تاکنون نیز در حال اجراست. ولی سال 1400متاسفانه این ماموریت از شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر به سازمان مدیریت پسماند منتقل شد آنهم بدون آنکه آن مجموعه، دانش تخصصی و افراد باتجربه‌ای را در این زمینه داشته باشند! برای همین روند جمع‌آوری سگ‌های ولگرد، عملا به شدت کند و کمرنگ شد!
در آستانه بحران
وی معتقد است نداشتن نگاه تخصصی به جمع‌آوری سگ‌ها و سایر جانوران موذی و عدم توجه شهرداری‌ها و به‌خصوص شهرداری تهران به این موضوع باعث شده تا در سنوات گذشته (از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳) شاهد افزایش میزان حیوان گزیدگی در کشور باشیم. این کارشناس محیط زیستی می‌گوید: آمار گزش‌های حیوانات مختلف حالا به حدی بالا رفته که به حدود 400 هزار در سال می‌رسد.
البته این آمار علاوه بر حیوانات ولگرد شامل حیوانات خانگی نیز هست. این موضوع هشدار جدی و زنگ خطر و تهدید بزرگی برای بهداشت عمومی و سلامت عموم جامعه محسوب می‌شود. با وجودی که آمار درستی در مورد گزش سگ‌ها و یا جمعیت آنها اعلام نمی‌شود اما گشت و گذاری در سطح شهر و نگاهی به اخبار رسانه‌ها و همچنین گفتوگو با کارشناسان این حوزه به خوبی نشان می‌دهد که از این حیث حقیقتا در آستانه بحرانی جدی قرار داریم!
هزینه‌های کمرشکن بر دوش نظام سلامت
قطعا بخش اعظمی از خطری که پورمحمدی از آن یاد می‌کند به گازگرفتگی سگ‌ها و «هاری» بر می‌گردد. گرچه وی از تبعات دیگری در این زمینه صحبت می‌کند که کمتر به آنها توجه شده است: ببینید، سالیانه هزینه‌های پیشگیری و درمان هاری، بارِ مالی بسیار سنگینی را بر دوش نظام سلامت و کادر درمان کشور قرار می‌دهد. به عنوان مثال هر دُز تزریق واکسن هاری در حدود ۵ یورو قیمت داشته که با احتساب تزریق ۳ دوره واکسن (اجباری) به علاوه سایرِ هزینه‌های سرم تراپی، درمانی و سایر اقدامات کلینیکی هزینه‌های بالایی داشته که به‌صورت رایگان در واحدهای درمانی (واحدهای فعال پیشگیری از هاری در سراسر کشور ) به اجرا در می‌آید.
آمار سگ‌ها کمتر شده است؟
محسن قضاتلو، مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند نیز مانند پورمحمدی اعلام می‌کند که آمار رسمی در مورد تعداد سگ‌های پایتخت وجود ندارد و هر آنچه هست، آمارهای غیررسمی و بر اساس حدس و گمان است . با این حال وی در گفتوگو با «هفت‌صبح» در کمال تعجب مدعی می‌شود که براساس آمارهای موجود در سنوات اخیر جمعیت سگ‌های بلاصاحب در سطح شهر تهران کاهش داشته است!
به گفته وی در حال حاضر افراد متخصص و آموزش دیده در قالب 12 اکیپ مجهز به تجهیزات زنده‌گیری، براساس پیام‌های شهروندی یا گشت‌هایی که در سطح شهر می‌زنند، سگ‌های ولگرد را زنده‌گیری کرده و آنها را به مرکز نگهداری سگ‌های بلاصاحب آرادکوه تحویل می‌دهند.
قضاتلو همچنین در مورد آمار سگ‌هایی که روزانه از سطح شهر تهران جمع‌آوری می‌شوند، بدون اشاره به این آمار می‌گوید: روزانه به طور متوسط حدود 50 «پیام» در خصوص جمع‌آوری سگ‌های بلاصاحب از سوی سامانه 137 به این سازمان ارجاع می‌شود که همکاران ما برای زنده‌گیری آنها اعزام می‌شوند. در این میان بیشترین سگ‌های ولگردی که جمع‌آوری می‌شوند مربوط به منطقه 1 و محلات درکه، سوهانک، ازگل، دارآباد و...هستند.
به گفته وی، در حال حاضر تنها مرکز رسمی متعلق به شهرداری تهران مرکز نگهداری سگ‌های بلاصاحب آرادکوه است. این مرکز دارای محوطه، قفس و لاین‌های اختصاصی، محل شست‌وشو، کلینیک دامپزشکی، سردخانه نگهداری غذا، دامپزشک و پرسنل اداری و خدماتی است. سگ‌های انتقال داده شده به این مرکز پس از معاینات اولیه جداسازی شده و در محل‌های مشخص قرار می‌گیرند و خدمات درمانی و دامپزشکی دریافت می‌کنند. همچنین در صورتی که کسی متقاضی نگهداری از این سگ‌ها برای نگهبانی باشد، پس از احراز صلاحیت، به فرد مورد نظر داده می‌شوند.
رونمایی دوباره از طرحی قدیمی!
وی همچنین از طرحی به نام«کلینیک سیار» سخن می‌گوید که قرار است در آینده‌ای نزدیک اجرایی شود. با این وجود، قضاتلو در حالی از اجرای این طرح سخن می‌گوید که طرح یاد شده پیش‌ترها، مدتی در دوره شهرداری قالیباف اجرایی و بعد متوقف شده بود! براساس این طرح، آن زمان ماشینی که برای همین موضوع طراحی شده بود به مناطق حاشیه‌ای و روستاها می‌رفت و سگ‌های باغداران و کسانیکه سگ‌های بومی داشتند را درمان یا عقیم می‌کرد.
چند ضرب و تقسیم ساده
قضاتلو در حالی از ارائه آمار جمع‌آوری سگ‌های ولگرد طفره می‌رود که چندی قبل حسین صادقی، رئیس اداره کنترل حیوانات شهری این سازمان اعلام کرده بود که روزانه حدود 30 سگ از سطح شهر تهران جمع‌آوری و به آرادکوه منتقل می‌شوند. اما این آمار تا چه حد می‌تواند درست باشد؟ در همین زمینه یکی از کارشناسان خبره در این عرصه که نمی‌خواهد نامی از او برده شود به «هفت‌صبح» می‌گوید: براساس اطلاعاتی که ما داریم این آمار اصلا نمی‌تواند حقیقی باشد.
چون اولا هزینه داروی بیهوشی «تتامین» حیوانی به قدری بالاست که بعید است شهرداری از آن برای این حجم از بیهوشی سگ‌ها استفاده کند. حالا گیریم که این تعداد سگ را هم در روز جمع‌آوری بکند. آنها را در کجا نگهداری می‌کند؟ کافی است عدد 30 سگ را در 365 روز سال ضرب کنید، آنوقت به رقم نجومی بیش از 11 - 10 هزار سگ در سال می‌رسید. خب این سگ‌ها کجا نگهداری می‌شوند؟ در کمپ 10 هزار متری آرادکوه؟! چون هر سگ برای زندگی حداقل بین 5 تا 10 متر مربع فضا می‌خواهد. تازه این آمار فقط مال یک سال است!
او ادامه می‌دهد: اصلا فرض کنید سگ را هم توانستند نگهداری کنند. سرنوشت آنها چه خواهد شد؟ فقط هزینه خوراک این تعداد سگ ماهیانه بالغ بر 20 میلیارد تومان می‌شود. تازه اینها منهای هزینه‌های دیگر و درمان آنهاست. واقعا شهرداری اینهمه هزینه بابت آنها می‌کند؟
سرنوشت نامعلوم سگ‌های بی‌صاحب شهر
اما اگر اینچنین نیست، واقعا سرنوشت این سگ‌ها به کجا می‌انجامد؟ سوالی که این کارشناس قدیمی در پاسخ به آن می‌گوید: واقع بینانه‌ترین سناریویی که در این زمینه وجود دارد این است که یا اصلا اقدام چندانی برای جمع‌آوری سگ‌ها صورت نمی‌گیرد و یا اگر آنها را جمع‌آوری هم بکنند، بلافاصله و در مدت کمی، آنها را دوباره در حاشیه شهر رها می‌کنند.
در حالیکه در این صورت سگ‌ها دوباره به محل زیست قبلی خود باز می‌گردند! و یا شاید هم آنها را به روش مرگ آرام از بین می‌برند که آن هم نیاز به داروی بیهوشی زیادی دارد که بعید است شهرداری زیر بار آن برود! بنابراین محتمل‌ترین گزینه این است که عملا کاری در این زمینه صورت نمی‌گیرد! دلیل آنهم واضح است. کافی است در سطح شهر دقت کنید تا وضعیت بحرانی جمعیت سگ‌ها را به خوبی احساس کنید.
