عمق خطر زیر پای کاخ گلستان
مجوزهای زیرزمین اطراف کاخ گلستان بدون ضوابط مشخص، آثار تاریخی و قنات‌ها را در خطر فرونشست و تخریب جدی قرار داده است
هفت صبح، مریم اطیابی| پس از رسانه‌ای شدن موضوع ساخت و سازهای اطراف کاخ گلستان در کوچه مروی با مجوز چهار طبقه زیر زمین، احتمال فرونشست زمین و خشک شدن قنات مهرگرد؛ سیدرضا صالحی‌امیری، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، روز جمعه ۲۳ آبان‌ماه ۱۴۰۴ در حاشیه بازدید از کاخ گلستان و ساخت‌وساز پیرامونی آن با تاکید بر ضرورت پایبندی کامل به ضوابط حاکم بر عرصه و حریم آثار تاریخی، اعلام کرد: «ضوابط و اسناد بالادستی لازم‌الاجرا هستند و هیچ‌کس حق تخطی از ضوابط عرصه و حریم را ندارد. قرار شد بلافاصله با شهرداری هماهنگی شود تا دستور توقف صادر و این اقدام از سوی دادگستری پیگیری شود. کمیته ویژه‌ای هم برای بررسی موضوع تشکیل خواهد شد.»
در ضوابط حریم منظری کاخ گلستان در نقشه عرصه و حریمی که در سال ۱۳۷۲ به امضا شادروان «باقر آیت‌الله زاده شیرازی» رسیده، مصوب و ابلاغ شده؛ آمده است: «در محدوده حریم درجه یک ۱۵۰ متر از هر طرف ایجاد ساختمان با ارتفاع ۸ متر ممنوع است.» در آن زمان هنوز نه کاخ گلستان ثبت جهانی شده بود و نه مجتمع‌سازی در محدوده بازار رواج یافته بود، از این رو ضوابطی هم برای زیر زمین تعیین نشد.
اما نکته عجیب این که با قرار گرفتن این مجموعه در سال ۲۰۱۳.م (۱۳۹۲ شمسی) در فهرست جهانی یونسکو، در ضوابط محدوده حریم جهانی کاخ گلستان مصوب سال ۹۲، باز هم صحبتی از ساخت و ساز زیر زمین نشد. در این ضوابط آمده است: حداکثر ارتفاع مجاز ساختمان‌های اطراف کاخ ۷.۵ متر و هرگونه مداخله خارج از محدوده حریم باید با توجه به مقررات و ضوابط بافت تاریخی تهران انجام شود.
سال ۹۵ تا ۹۹ کاخ گلستان با صدور مجوزهای ساخت و ساز سرای سیگارچی در ابتدای خیابان پانزده خرداد، ساخت پاساژ خلیج‌فارس در تکیه دولت و یک چلوکبابی در کنار کاخ گلستان دست و پنجه نرم می‌کرد. اما پس از آن که ملک کنار کاخ گلستان در سال ۹۹ یک طبقه کاهش ارتفاع پیدا کرد، اینک خبر می‌رسد کاخ گلستان با موضوع جدیدی مواجه است دو ساخت و ساز در کوچه مروی!
یکی بازار بزرگ طلا و جواهر خاورمیانه در کوچه بن بست نقیب‌السادات، که ظاهرا مجوز ساخت آن با چهار طبقه زیر زمین را معاون وقت میراث فرهنگی مابه‌ازای کوتاه آمدن یک طبقه کنار ملک کاخ گلستان به مالک صادر کرده که ساخت آن تقریبا به پایان رسیده است. و دیگری موضوع پروژه «مروی سنتر» است که با رسانه‌ای شدن و حضور وزیر فعلا دستور توقف ساخت و ساز صادر شده است.
نکته قابل تامل آن که از سال ۹۸ تا ۱۴۰۴ مجموعه میراث جهانی در هیچ یک از استعلامات ساخت و ساز در حریم این کاخ مرجع مشورت و کسب نظر یا تایید قرار نگرفته و مکاتبات و درخواست‌های این مجموعه از سوی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران بدون پاسخ مانده است.
این درحالی است که طبق دستورالعمل ابلاغی مورخ تیرماه ۹۸ از سوی معاونت میراث فرهنگی و اداره کل امور پایگاه‌ها در پایگاه‌های ملی و جهانی مانند تخت جمشید، کاخ گلستان و... مسئول حریم؛ اداره کل استان نیست بلکه مدیر پایگاه و مجموعه (در کاخ گلستان آفرین امامی) عهده‌دار این مسئولیت است و پس از اعلام نظر و امضای مدیر پایگاه، نامه‌های استعلامی میتواند به امضای معاون میراث فرهنگی و مدیر کل استان هم برسد و بدون تایید مدیر پایگاه نباید هیچ مجوزی صادر شود.
اما در خصوص ساخت و سازهای کوچه مروی اعم از بازار بزرگ طلا و جواهر خاورمیانه و ساخت مجتمع مروی سنتر نه تنها نظر مجموعه کاخ گلستان احصا نشده بلکه پرهام جانفشان مدیر کل وقت اداره میراث‌فرهنگی استان تهران (مشاور وزیر و سرپرست نظارت و ارزیابی خدمات گردشگری کنونی) مجوز پروژه «مروی سنتر» با سه طبقه زیر زمین را صادر کرده و سپس «جواد واحدی» مدیر کل بخش معاونت امور مجلس، حقوقی و استان‌ها تشخیص داده که مجوز طبقه چهارم در زیر زمین هم صادر شود!
به نظر می‌رسد پس از پروژه بازار بزرگ طلای پایتخت، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران تشخیص داده که میتواند این موضوع را تبدیل به وحدت رویه کند و برای مجتمع‌های تجاری مجوز ساخت و ساز در زیر زمین تا چند طبقه را صادر کند و از آنجا که هیچ ضوابط مشخصی برای محدوده بافت تاریخی به‌ویژه بازار و محله عودلاجان و اطراف کاخ گلستان تعیین نشده خود را در این زمینه با آزادی عمل کامل روبه‌رو دیده است!
اما موضوع اینجاست آیا در محدوده بافت تاریخی تهران می‌توان به بهانه عدم اجازه ساخت با ارتفاع بیش از دو طبقه، مجوز ساخت در زیر زمین را داد؟!دکتر «کوروش محمدخانی» عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و رئیس جامعه باستان‌شناسی ایران در این زمینه می‌گوید: «قطعا در عرصه‌ها صدور مجوز هرگونه ساخت و ساز ممنوع است.
در بافت‌های تاریخی و حریم آن هم صددرصد مجوز میراث فرهنگی، پیوست میراث فرهنگی و کاوش باستان‌شناسی نیاز است که هیچ کدام در خصوص اطراف کاخ گلستان اتفاق نیفتاده است. ما به باستان‌شناسی شهری اهمیت می‌دهیم اما ظاهرا مسئولان در شهرها خود را مقید به مشورت گرفتن از باستان‌شناسان نمی‌دانند. طبق قانون باید در محوطه‌های تاریخی و حرائم آن پیوست میراث فرهنگی وجود داشته باشد و یکی از اجزای این پیوست قطعا مطالعات باستان‌شناسی است.»
دکتر «فرشید مصدقی» عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی از کاوشگران اسکلت زن هفت هزارساله خیابان مولوی در سال ۹۳ هنگام حفاری شرکت فاضلاب و باستان‌شناسی که در سال ۱۳۷۸ ضمن اجرای عملیات مرمتی در شبستان چهل ستون مسجد جامع تهران بقایای معماری و قطعات سفالی پراکنده و چند نمونه پیسوز از نوع رایج در دوره ایلخانی را به‌دست آورده و قدمت ظروف لعاب‌دار با نقوش رنگی را به دوره سلجوقی- ایلخانی و قرن‌های ششم و هفتم هجری قمری نسبت داده است، می‌گوید:
«نامش بافت تاریخی است. وقتی در کاخ گلستان یا خیابان مولوی یا در خیابان صور اسرافیل دقیقا در شمال کاخ گلستان به آثار برخورد کردیم؛ چطور در کوچه مروی، تکیه دولت، خیابان پانزده خرداد، بازار و ...هنگام پی کنی به آثار نمی‌رسیم؟ چه کسی تضمین می‌دهد که آثار وجود ندارد؟»
او درباره این که تا چند متری زمین در محدوده بافت تاریخی تهران اثر وجود دارد؟ توضیح می‌دهد: «اصلا مطالعات و بررسی و شناسایی در این زمینه انجام نشده، ما نمی‌دانیم اما بستگی به نوع اثر و موقعیت آن دارد. شما در تهران در یک جایی مثل مولوی اسکلت هفت هزار ساله را در چهارمتری زمین کشف می‌کنید.
احتمال دارد در جاهایی شبیه مولوی که دارای شیب و رسوب بیشتری است در این عمق آثار دیگری هم کشف کنید اما در جاهایی با شیب و عمق کمتر به آثار دیگری برسید. به هر حال بر اساس شواهد باستان‌شناسی موجود، احتمال یافتن اثر فرهنگی - تاریخی از شش هزار سال پیش تاکنون در دل بافت تاریخی تهران وجود دارد و بسته به زمان، موقعیت، قدمت و طول استقرار آن متفاوت است.»
اما در محدوده کاخ گلستان، کوچه مروی و خیابان پانزده خرداد و ناصرخسرو با پی‌کنی احتمال یافتن چه آثاری وجود دارد؟ مصدقی می‌گوید:« احتمال کشف آثاری که با زمان تهران شدن تهران مرتبط است، زیاد است. اینجا از کی تهران شد؟ از زمان کشیدن حصار طهماسبی توسط شاه طهماسب صفوی. این آثار محتمل‌ترین آثار است و تا تغییرات دوره قاجار و پهلوی تداوم دارد.»
این تنها باستان‌شناسان نیستند که نگران مجوزهای ساخت در زیر زمین هستند، معماران هم همین نظر را دارند. «شیوا آراسته» معماری که سال‌هاست در حوزه احیا و بازآفرینی بافت‌های تاریخی فعالیت دارد، می‌گوید: «کلا چنین پی‌کنی‌هایی با چنین عمق‌هایی در محدوده بافت تاریخی ممنوع و خلاف است و هیچ فرقی با بالا بردن ارتفاع ندارد.
صدمه ارتفاع‌سازی در منظر دیده می‌شود اما صدمه ساخت در زیر زمین هرچند دیده نمی‌شود اما کاملا ملموس است و باعث ایجاد ترک، نشست، فرونشست و کور شدن قنات‌ها می‌شود. من حتی معتقدم منظر بنا خراب شود خیلی بهتر از تخریب ساختار بنا در دراز مدت است که خساراتی جبران‌ناپذیر در پی دارد. وقتی در اطراف یک بنای تاریخی به عمق ۱۰ متر، ۱۵ متر و بیشتر در حجم وسیع کنده شود قطعا زمین نشست می‌کند.»
«سام گیو راد» کارشناس ارشد مرمت بناهای تاریخی و پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی هم با شیوا آراسته هم نظر است و معتقد است این موضوع از مخدوش شدن حریم منظری خطرناک‌تر است چرا که بالاخره یک روز می‌توان آن بنای مرتفع را خراب کرد اما پی‌کنی با عمق‌های گسترده با ایجاد تنش‌های زیاد در خاک غیر قابل جبران است. همچنان که در پرونده فرونشست کاخ صاحبقرانیه مجموعه نیاوران هنوز مشخص نشده آیا ساخت مجتمع بزرگ اطلس‌مال در ایجاد تنش برای این ساختمان نقش داشته یا نه، در حالی که اینجا فاصله مروی سنتر با کاخ گلستان خیلی نزدیکتر است.
او با اشاره به این که بنای شمس‌العماره از قدیم وضعیت مناسبی نداشته و همچنان هم ندارد، روزهایی را یادآوری می‌کند که درِ این مجموعه بسته بود و رفت و آمد در آن با احتیاط صورت می‌گرفت. هر اقدامی در این محدوده نیازمند پیوست‌های ساخت و ساز، میراث فرهنگی، باستان‌شناسی و محیط زیست است. تا این مطالعات انجام و مدلسازی نشود و خاک محدوده و نوع تنش‌های وارده به آن و احتمال نشست بررسی و مدلسازی نشود، هیچ مجوزی نباید صادر شود.
او تاکید می‌کند: «ما باید مطالبه‌مان از وزارتخانه و شهرداری این باشد که پیوست میراث فرهنگی را به لحاظ نشست و تنش‌های وارد بر خاک در آن منطقه ارائه کنند به‌ویژه آن که به دلیل عبور قنات مهرگرد بافت خاک آن منطقه، بافت مقاومی نیست. این درحالی است که بنای شمس‌العماره که زمانی بلندترین ساختمان تهران بود، بنای ایستایی نیست و احتمال دارد با تهدید و خطر فرو نشست مواجه باشد. در چنین شرایطی آیا معقول است در ۲۰ یا ۵۰ متری آن مجوز پی‌کنی عمیق ۲۰ متری صادر شود؟»
این روزها در حالی کاخ گلستان و محدوده بافت‌های تاریخی تهران با چالش صدور مجوز ساخت و ساز در زیر زمین دست و پنجه نرم می‌کند و کارشناسان و دغدغه‌مندان را دلنگران می‌کند که در برنامه هفتم توسعه بر نحوه جبران محدودیت‌های ایجادشده قانونی برای مالکان و تعیین حریم‌های کالبدی، منظری، ساختاری و کاربردی، با لحاظ مولفه‌هایی همچون ارتفاع، شکل (فرم)، مصالح و سبک معماری و... تاکید شده .
اما همچنان یا ضوابط اختصاصی محدوده بافت تاریخی تهران تعیین نشده یا اگر ضوابطی هم برای محدوده‌‌هایی همچون عودلاجان غربی تعیین شده، در دفتر ثبت آثار تاریخی وزارتخانه میراث فرهنگی خاک می‌خورد، همچنان که طبق قانون حمایت از مرمت و احیا بافت‌های تاریخی مصوب تیرماه سال ۹۸، وزارت راه و شهرسازی مکلف است برای ۱۶۸ شهر دارای بافت تاریخی از جمله بافت تاریخی تهران طرح ویژه تهیه کند که همچنان این اتفاق پس از شش سال رخ نداده است.
