سدسازی تا مرز جنون | سدهایی که قزل‌اوزن را تکه پاره کردند
سدهای بی‌مجوز و پروژه‌های نیمه‌تمام، قزل‌اوزن را از جریان طبیعی خارج کرده و حیات جانوران و مردم حاشیه رودخانه را تهدید می کنند
هفت صبح، لیلا مرگن| قزل اوزن این روزها دیگر نمی‌خروشد. هنوز هم مسئولان با تمام توان قصد دارند چند سد نیمه‌تمام دیگر را بر پیکر بی‌جان قزل‌اوزن سوار کنند. رودخانه‌ای که روزگاری باید با شتر از آن عبور می‌کردند، حالا چند ماه از سال آب ندارد و تبدیل به رودخانه‌ای غیر دائمی شده که دیگر نمی‌تواند جان زیستمندانش را از خطر مرگ نجات دهد. کارشناسان اثر سدسازی بی‌محابا، تغییرات اقلیمی و مدیریت غلط آب در حوضه آبریز قزل‌اوزن را قابل توجه ارزیابی می‌کنند.
تداوم خشکی این رودخانه می‌تواند صدمات جبران ناپذیری به منطقه حفاظت شده انگوران و کسب و کار مردم وارد کند. دومین ماه پاییز را پشت سر می‌گذاریم و در حالی که باید شاهد خروش در یکی از رودخانه‌های پرآب شمالغرب کشور یعنی قزل‌اوزن باشیم، خبر می‌رسد که این رودخانه خشک شده است. مردم به خاطر می‌آورند که روزگاری با شتر یا قایق از روی این رودخانه خروشان عبور می‌کرده‌اند اما حالا فقط لکه‌هایی از آب در بستر رودخانه باقی مانده و آن همه زیبایی و تلاطم رودخانه جایش را به استخرهای پرورش ماهی، مزارع جالیز و سدهای متنوع و متعدد در طول این پیکره آبی داده است.
طی سال‌های اخیر قزل‌اوزن دیگر یک رودخانه دائمی نیست و چند ماه از سال رنگ آب را به خود نمی‌بیند. این یعنی مردم 6 شهرستان از هشت شهرستان استان زنجان که در مجاور این رودخانه بزرگ زندگی می‌کردند، دیگر نمی‌توانند از منظر و مواهب این رودخانه بهره‌مند شوند.
سدهایی که قزل‌اوزن را تکه پاره کردند
به گفته رضا رمضانی فعال محیط زیست بیش از 80 درصد استان زنجان در حوضه آبریز قزل‌اوزن واقع شده و بیش از سه دهه است که با اجرای انواع طرح‌های آب‌بر و سدسازی در مسیر این رودخانه، حیات آن به خطر افتاده است. او در گفت‌وگو با «هفت صبح» لیست بلند بالایی از انواع سدهای ساخته شده بر روی این رودخانه ارائه می‌دهد. از سد سیاه زاغ و تالوار در کردستان گرفته تا سدهای گلابر، بلوبین، ایالو، میانج میرزاخانلوی یک و دو، تهم و بلوک، آب رودخانه را کم می‌کنند.
اما این همه ماجرا نیست. سد آیدوغموش روی سرشاخه‌های قزل‌اوزن در آذربایجان شرقی و یا سدهای نیمه کاره مثل مشمپا و مراش در زنجان یا سد شهریار آذربایجان شرقی، پروژه‌هایی هستند که باعث می‌شوند این رودخانه از حالت دائمی به فصلی تبدیل شود و حتی در سال‌های اخیر، تعداد ماه‌هایی که آب در آن جریان ندارد هم افزایش پیدا کند.
رمضانی از چاه‌های زیادی سخن می‌گوید که برای راه‌اندازی بیش از هزار مزرعه پرورش ماهی در حاشیه رودخانه حفر شده‌اند. انواع کارخانه‌های ذوب آهن در حاشیه رود بنا می‌شود و با الگوهای عجیب و غریب، مبتنی بر آب چاه و رودخانه، توسعه در مسیر این رودخانه پرآب رقم می‌خورد. حتی سبزی و صیفی‌کاری‌هایی توسعه می‌یابند که در پاییز به دلیل نبود صرفه اقتصادی به حال خود رها می‌شوند.
این فعال محیط زیست معتقد است که سدهای ساخته شده بر روی قزل اوزن به بهانه بهبود شرایط آب شرب ساخته شده‌اند، در حالی که وضعیت ناترازی آب در این استان را بدتر کرده‌اند ضمن اینکه بسیاری از این سدها مجوز ساخت و مطالعات ارزیابی ندارند و بدون استعلام از محیط زیست ساخته شده‌اند. او حتی دو ماه و نیم است که درخواست دریافت اسناد ارزیابی سد شهریار را در سامانه دسترسی و انتشار آزاد اطلاعات ثبت کرده است اما تاکنون برای این درخواست، پاسخی دریافت نکرده است.
تغییر اقلیم، موثر بر کاهش آب رودخانه
امجد باقری معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط زیست زنجان نیز در گفت‌وگو با «هفت صبح» از وابستگی شدید معیشت مردم ماهنشان و طارم به دلیل توسعه فعالیت‌های اقتصادی در حاشیه رودخانه سخن می‌گوید و هزار واحد پرورش ماهی را متعلق به شهرستان ماهنشان معرفی می‌کند. به گفته او وضعیت رودخانه قزل اوزن بحرانی است زیرا علاوه بر پرورش ماهی، باغات متعدد و مزارع کشت گندم و سایر محصولات در طارم، ماهنشان و بخش زنجان رود شهرستان زنجان ایجاد شده است. حتی آب را با لوله به زمین‌هایی برده‌اند که سابقه کشت و زرع نداشته و در آنجا کشاورزی را توسعه داده‌اند.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط زیست زنجان عدم مدیریت اصولی مصرف آب را مهم توصیف می‌کند اما بر این باور است که قطعا تغییر اقلیم هم نقش غیر قابل انکاری در خشکی قزل اوزن دارد زیرا 50 روزی است که از پاییز می‌گذرد ولی هنوز خبری از باران نیست و ممکن است پاییز بدون بارش در زنجان تجربه شود.
آن‌طور که او شرایط را توصیف می‌کند؛ در شهرستان ماهنشان، زنجان و ایجرود جریان آب رودخانه وجود ندارد و مختصر آبی در بخش طارم جریان دارد. این توقف جریان آب در رودخانه باعث شده که زیست گونه‌های مختلف مار، لاکپشت و ماهیان به خطر بیفتد و حیاتشان در طول تابستان به پایان برسد.
به گفته باقری از آنجایی که آبی در سدهای منطقه وجود ندارد، قطعا حقابه رودخانه هم رعایت نشده است و اگر همین خشکی ادامه یابد، معیشت مردم منطقه با مخاطرات جدی مواجه می‌شود و سرمایه‌گذاری‌های انجام شده از دسترس خارج می‌شود.
او نگران حیوانات مناطق حفاظت شده حاشیه رودخانه قزل اوزن است زیرا یکی از قدیمی‌ترین مناطق حفاظت شده کشور یعنی منطقه حفاظت شده انگوران با 92 هزار هکتار و پناهگاه حیات وحش انگوران با 30 هزار هکتار وسعت که زیستگاه گونه‌های شاخصی مثل قوچ و میش خالص ارمنی است، دیگر آبی در اختیار ندارند و محیط زیست مجبور شده با ساخت آبشخور ثابت و سیار و یا تانکر و ... برای حیات وحش آبرسانی انجام دهد تا زیستگاه خود را ترک نکنند. زیرا بسیاری از چشمه‌های منطقه یا خشک شده و یا بسیار کم آب شده‌اند.
باقری راه حل بحران پیش آمده را احساس مسئولیت همه دستگاه‌های اجرایی در بخش مدیریت منابع آب می‌داند و تاکید می‌کند که باید همه دست به دست هم بدهیم تا از این بحران خارج شویم. در شرایطی که بحران آب، رودخانه پرآب قزل اوزن را به پیکره‌ای خشک تبدیل کرده است آیا بهتر نیست وزارت نیرو و دستگاه حکمرانی کشور به جای تاکید بر اجرای پروژه‌های نیمه تمام در حوزه سدسازی، رویکردهای خود را تغییر داده و یکبار برای همیشه شجاعت به خرج داده و نام برخی سدهای نیمه تمام را از لیست اجرای پروژه‌ها حذف کنند؟
