بازگشت به روزگار کشت خشخاش
طرح کشت گیاهان مخدر پایه برای تولید محصولات دارویی و صنعتی تحت پروتکل‌های بین‌المللی آماده شده و منتظر تصویب در ستاد مبارزه با مواد مخدر با ریاست رئیس‌جمهور است
هفت صبح، حمیدرضا خالدی| «اگر به دنبال آن هستید که ببینید چطور می‌توانید خشخاش بکارید و از این راه به سود سرشاری برسید، کافی است ما را دنبال کنید و یه قلب قشنگ هم مهمون‌مون کنید. ما در این پیج به دنبال آن هستیم تا گام به گام شما را با نحوه کاشت خشخاش آشنا کنیم.
از کاشت بوته‌ای آن در خانه و باغچه خانه‌تان گرفته تا کاشت آن در مزرعه‌های بزرگ. حتی اگر تمایل داشته باشید می‌توانیم آنها را از شما بخریم یا شما را به خریداران این محصول پرطرفدار معرفی کنیم!» اینها بخش‌هایی از سخنان مرد میانسالی است که کاربران اینستاگرام فقط صدایی از وی را می‌شنوند آن هم در حالیی که بوته خشخاشی در دست دارد و تلاش می‌کند تا با حرار‌ت بینندگان صفحه‌اش را قانع کند تا با دنبال کردنش، با شیوه کاشت این گیاه پرحاشیه آشنا شوند.
فضای مجازی نه‌تنها ماه‌هاست که پر شده از این دست تبلیغات در مورد کاشت و فروش خشخاش که هر‌از‌چند‌گاهی انتشار تصاویری از مزرعه‌ای در نقاط دور افتاده باعث می‌شود تا کاربران زیر این تصاویر و تبلیغات، با تعجب سوال کنند که مگر کاشت و برداشت و فروش این گیاه، در ایران ممنوع نیست که به این سادگی هم در فضای مجازی با چنین وسعتی از آن صحبت می‌شود و هم مزارعی وجود دارند که به راحتی در آنها خشخاش می‌کارند؟ حالا اما دولت، خود به دنبال کشت این گیاه است!
تاریخچه هزاران ساله
کاشت خشخاش بی‌شک در ایران ممنوع است اما این محدودیت بعد از انقلاب وضع شده و پیش از آن، کاشت این گیاه زیر نظر دولت انجام می‌شده است. گرچه مسئله تولید افیون و حشیش در کشور به چند هزار سال قبل در فلات ایران برمیگردد. مردم ایران از مواد مخدر در اشکال مختلف خوراکی و دارویی استفاده می‌کردند. در واقع برای اقوام آریایی خواص روانگردان شناخته شده بود و حتی در عزاداری‌ها از آن استفاده می‌کردند. جالب است بدانید که پدیده مصرف در ایران -این‌طور که در تاریخ نقل شده- به عصر صفویه برمیگردد.
بعد از آن هم در زمان قاجار مصرف مواد با ترفندهای انگلیسی‌ها به شکل ترویج پزشکی گسترش یافت و اکثر مزارع گندم در ایران تبدیل به کشت خشخاش شد. موضوعی که باعث شد تا مصرف تریاک هم در ایران با رشدی تصاعدی افزیش پیدا کند به‌طوری که از اواخر دوره قاجار تا اواخر دهه 30 را شاید بتوان یکی از دورانی دانست که بیشترین آمار اعتیاد به مصرف تریاک در آن دیده می‌شد؛ حتی شیره‌کش‌خانه‌هایی به صورت علنی در تهران و بسیاری از شهرها مشغول به فعالیت بودند.
نقش غیرقابل انکار دارویی خشخاش
در این میان اما نمی‌توان از نقش دارویی عصاره این گیاه صرف‌نظر کرد. نقشی که توسط پزشکان اسلامی مانند زکریای رازی و ابوعلی سینا کشف و باعث شد تا با توجه به خاصیت دارویی تریاک، در دهه‌های 30 تا 50، حتی بیماران دفترچه و کوپن‌های سهمیه تریاک داشته‌اند که بر اساس تجویزی که دکتر می‌کرد، می‌توانستند به داروخانه‌های مشخصی مراجعه کنند و به اندازه نسخه‌ای که داشتند، تریاک بخرند. در آن زمان حتی سازمانی با نام معاملات تریاک برای نظارت بر تولید و توزیع خشخاش و تریاک ایجاد شده بود.
سیر قانون‌گذاری در کشت خشخاش
اما روند تصویب قوانین مرتبط با کشت خشخاش نیز در نوع خود قابل توجه است. موضوعی که حاکمیت وقت را برآن داشت تا برای جلوگیری از افزایش آمار اعتیاد مردم، دست به اعمال محدودیت‌هایی جدی بزند. در همین راستا در سال 1334 ، مجلس قانون منع کشت خشخاش و استعمال تریاک را تصویب کرد که در ماده یک آن آمده بود؛ از تاریخ تصویب این قانون کشت خشخاش و تهیه و ورود مواد افیونی (تریاک و شیره و سایر مشتقات آن) در سراسر کشور ممنوع شده بود.
با این حال 13 سال بعد و در سال 1347 دوباره مجلس قانونی را تصویب کرد که این بار برخلاف گذشته، قانون ممنوعیت کشت تریاک را لغو می‌کرد. بعد از آن بود که کشت خشخاش زیر نظر دولت وقت آغاز شد اما این رویه دیری نپایید و بعد از سال ۱۳۵۷، کشت خشخاش با مصوبه شورای انقلاب ممنوع شد .
آغاز دوباره یک سناریو
حالا اما چند ماهی است که دوباره موضوع کشت این گیاه دارویی از سوی مسئولان مرتبط و حتی نمایندگان مجلس مطرح شده است. ماجرا از جایی شروع شد که چندی قبل حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: « طی چند دهه گذشته مواد مخدر مورد نیاز شرکت‌های دارویی از محل کشفیات و بخشی هم از طریق واردات تامین شده اما با روی کار آمدن طالبان و ممنوعیت کشت خشخاش، کشفیات ما در حوزه تریاک به شدت کاهش پیدا کرده و همین مسئله باعث شده تا شرکت‌های دارویی به مشکل بربخور‌ند.»
وی سپس از احتمال صدور مجوز کاشت و برداشت تریاک در ایران خبر داد و گفت طبق کنوانسیون‌های بین‌المللی، ایران اجازه کشت این گیاهان را برای مصارف دارویی دارد. به گفته ذوالفقاری، طرح کشت گیاهان مخدر پایه برای تولید محصولات دارویی و صنعتی تحت پروتکل‌های بین‌المللی آماده شده و منتظر تصویب در ستاد مبارزه با مواد مخدر با ریاست رئیس‌جمهور است. این اظهارات در حالی مطرح می شدند که رضا سپهوند، نماینده خرم‌آباد در مجلس نیز، همان زمان ازبررسی لایحه اصلاح قانون مبارزه با موادمخدر در مجلس خبر داده بود که بخشی از آن به کشت کنترل‌شده خشخاش تحت نظارت دولت اختصاص دارد.
اوج‌گیری مخالفت‌ها با کاشت
همین چند جمله کافی بود تا موجی از تحلیل‌ها و اظهارنظرها در مورد درست یا نادرست بودن چنین اقدامی و همچنین چگونگی انجام آن، در رسانه‌ها و البته فضای مجازی به راه بیفتد. گروهی معتقد بودند که با ورود کشاورزان و شرکت‌های خصوصی به کشت این گیاه، ممکن است بازار اعتیاد در ایران داغ‌تر شده و باعث افزایش دسترسی به مواد مخدر به‌ویژه برای کودکان و افراد آسیب‌پذیر شود ضمن آنکه می‌تواند آسیب‌های دیگری که مانند افزایش جرائم مرتبط با مواد مخدر و خشونت‌های محلی و… را نیز به همراه داشته باشد. از سوی دیگر اما گروهی دیگر معتقد بودند که کاشت این گیاه نه‌تنها باعث بی‌نیازی کشور از واردات تریاک می‌شود که حتی می‌توان آن را برای مقاصد دارویی به شرکت‌های بین‌المللی این حوزه صادر کرد.
همچنان بر‌سر چند‌راهی تصمیم‌گیری
حالا اما به نظر می‌رسد ستاد مبارزه با مواد مخدر تصمیم خود را برای صدور مجوز گرفته باشد همانگونه که محمد ترحمی، مدیرکل حقوقی و مجلس این ستاد در این زمینه گفته است: می‌خواهیم برای تولید داروها مجوز بدهیم. به گفته وی شرط اول کشت این محصولات این است که زمین‌ها باید محصور و دارای مجوز باشند و دوم اینکه خرید صرفاً دولتی از زارع انجام شود. گرچه صحبت‌های ترحمی نیز حکایت از آن دارد که هنوز این طرح در ستاد در انتظار تایید است!
موضوعی که نشان می‌دهد همچنان سرنوشت این طرح همچنان نامعلوم است همانگونه که محمد زارعی قائم مقام دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز در آخرین اظهار‌نظر در این زمینه به آن تاکید کرده و گفته هنوز این طرح به تصویب این ستاد نرسیده است! موضوعی که شاید مهمترین دلیل آن، همین فشار افکار عمومی و ابهامات موجود در این طرح باشد.
تریاک از منظر علمی و دارویی /خشخاش و هزار خاصیت دارویی
دکتر هوشنگ قاسمی، کارشناس تولید مواد اولیه دارویی اما از نگاهی علمی‌تر به ماجرای کشت خشخاش نگاه می‌کند. وی در گفت‌و‌گو با «هفت صبح» می‌گوید: گیاه خشخاش حاوی آلکالوئیدهای دارویی زیادی است که مهمترین آنها عبارت است از مورفین، کدئین، تبائین، نوسکاپین، پاپاورین که ارزش اقتصادی بالایی هم دارد. هر کدام از این مواد، موارد مصرف مختلفی دارد. مثلا از مورفین برای ساخت داروهای مسکن قوی و آرامبخش، از کدئین، برای ساخت داروهای ضد سرفه، از تبائین به عنوان یک ماده اولیه پایه برای تولید داروهای ترک اعتیاد، از پاپاورین برای تولید کردن داروهای گشاد کننده عروق و فشارخون و داروهای قطع نخاع و از نوسکاپین نیز برای تولید برخی دیگر از داروهای خاص ضد سرفه استفاده می‌شود.
وی با ذکر اینکه ایران جزء کشورهایی است که به تکنولوژی استخراج این مواد از تریاک و خشخاش دست پیدا کرده است، می‌گوید: تا جایی که می‌دانم هم‌اینک 5-6 کارخانه در کشور به تولید این محصولات مشغول هستند که اصلی‌ترین و اولین شرکت آنها، شرکت تماد است که به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های داروپخش فعالیت می‌کند.
قاسمی با بیان اینکه در ایران عمده تمرکز شرکت‌های داروسازی روی استخراج مورفین و کدئین از تریاک است، می‌گوید: شاید بد نباشد که بدانید تمامی مراحل کشت و تولید و استخراج این مواد باید تحت نظارت سازمان INCB که زیر مجموعه سازمان ملل تلقی می‌شود، باشد. یعنی باید مثلا مشخص باشد که مورفین تولید شده از سوی فلان شرکت از کدام مزرعه استخراج شده یا از کدام کشور وارد شده و مشخصات آن چه بوده؟ وگرنه اجازه صادرات و شرکت در مناقصه‌های جهانی را ندارد.
وی با بیان اینکه بخش قابل‌توجهی از مورفین تولید شده از تریاک هم به کدئین که مصرف سالانه آن در کشور بیش از 30تن است، تبدیل می‌شود، گفت: تاکنون شرکت‌های تولید مواد اولیه، از طریق مواد مخدری که کشف می‌شد، این مواد را استخراج می‌کردند ولی اولا کیفیت این مواد کشف شده افت و خیز فراوانی دارد و ثانیا به خاطر ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان مقدار آن هم به شدت کاهش پیدا کرده است.
همچنین در سال‌های گذشته خود ما بخشی از نیازهای‌مان را از کشورهایی مانند هند؛ ترکیه و کشورهای جنوب شرقی آسیا یا کشورهای اروپایی مانند فرانسه و... تامین می‌کردیم که حالا به نظر می‌رسد با توجه به تحریم‌های کنونی، شرایط واردات تریاک بسیار مشکل‌تر شود. بنابراین بهترین گزینه می‌تواند همان کشت نظارت شده خشخاش باشد.
