روزهای بحران در آینه خریدهای آنلاین

هفت صبح|  یکی از سایت‌های بزرگ خرید اینترنتی گزارشی منتشر کرده که بیش از آنکه صرفا به فهرست کالاهای پرفروش بپردازد، همچون آینه‌ای کوچک از روان جمعی جامعه عمل می‌کند. این گزارش بر اساس داده‌های واقعی میلیون‌ها کاربر و هزاران فروشنده تهیه شده و نشان می‌دهد در چه لحظه‌هایی مردم به چه چیزهایی بیشتر نیاز داشته‌اند، چه ترس‌هایی بر رفتارشان سایه انداخته و چگونه به محض فروکش کردن بحران، مسیر دیگری در پیش گرفته‌اند.

‌ خرید‌های مضطربانه

به زبان ساده، آمار خرید آنلاین در روزهای جنگ از شارژر خورشیدی گرفته تا کنسرو و نان خشک و از نوار تست قند خون تا کیف پول سخت‌افزاری، نه تنها کالاهایی روی قفسه‌های مجازی فروشگاه‌ها هستند، بلکه نشانه‌هایی‌اند از اضطراب، احتیاط و حتی امیدواری مردم.

وقتی تقاضا برای شارژر خورشیدی بیش از ۱۲۴۵ درصد رشد می‌کند، در واقع شاهد تلاش جمعی برای یافتن راهی جهت تأمین برق در روزهای قطع احتمالی هستیم. وقتی کنسرو و نان خشک رشد ۹۶۹ و ۸۵۵ درصدی دارند، این فقط آمار فروش مواد غذایی نیست؛ بلکه بازتاب هراس از بی‌ثباتی تأمین معیشت روزانه است و زمانی که خرید کیف پول سخت‌افزاری بیش از دو برابر می‌شود، می‌توان دریافت که جنگ حتی امنیت سرمایه‌های دیجیتال را به لرزه می‌اندازد.

   پس از بحران 

اما همان‌طور که این داده‌ها به روشنی می‌گویند، بحران ماندگار نیست. به محض پایان جنگ، عروسکی با رشد ۳۲۰۰ درصدی به صدر جست‌وجوها می‌رسد و کنسول‌های بازی جهشی خیره‌کننده می‌یابند؛ گویی جامعه با شتابی حیرت‌آور در پی التیام روانی و بازگشت به زندگی عادی است.

شاید نتوان این داده‌ها را به کل جامعه تعمیم داد، چراکه خرید آنلاین هنوز سهمی کمتر از ده درصد در بازار ایران دارد، اما همین قاب کوچک هم نشان می‌دهد که جامعه در لحظات بحران چگونه اولویت‌هایش را جابه‌جا می‌کند و چه زود دوباره به ریتم عادی زندگی بازمی‌گردد.

 کوله بقا؛ اولویت امنیت بر آسایش

وقتی شارژر خورشیدی صدرنشین جست‌وجوها می‌شود، معنای آن فراتر از یک ابزار الکترونیکی است. در جامعه‌شناسی بحران، انسان‌ها در مواجهه با تهدید فوری به کاهش‌گرایی  برای بقا روی می‌آورند؛ یعنی همه نیازهای پیچیده‌تر کنار گذاشته می‌شود تا ابتدایی‌ترین امکانات حیات تأمین شود.

رشد نزدیک به هزار درصدی خرید کنسرو و نان خشک، یادآور همان منطق است زیرا غذاهای فاسدنشدنی که می‌توانند «کوله شرایط اضطراری» هر خانواده باشند مورد توجه خانواده‌ها بوده است، درست همانند جوامعی که در معرض زلزله یا توفان قرار می‌گیرند و ذخیره آب و غذا به بخشی از فرهنگ روزمره‌شان بدل می‌شود.

 هراس دارویی؛ ترس از  بسته شدن داروخانه‌ها

آمار فروش نوار تست قند خون با جهش ۲۹۶ درصدی در روزهای جنگی، از اضطراب گروه‌های آسیب‌پذیر خبر می‌دهد. افراد دیابتی یا خانواده‌های دارای بیمار مزمن، با کوچک‌ترین تهدید به انسداد دسترسی، به سمت ذخیره‌سازی روی می‌آورند. افزایش بازدید از زیرانداز بهداشتی (۸۴ درصد) و ضدعفونی‌کننده (۷۸ درصد) نیز بازتاب همان ترس است چون در شرایطی که جنگ نظم شهری را مختل می‌کند، هر وسیله بهداشتی می‌تواند ضامن آرامش روانی باشد.

دارایی در پناه کیف پول سخت‌افزاری

جنگ فقط نان و دارو را تهدید نمی‌کند، بلکه سایه‌اش بر سرمایه و دارایی‌ها هم می‌افتد. رشد ۲۱۸ درصدی فروش کیف پول سخت‌افزاری را باید در همین چارچوب دید. مردمی که به ناگهان نگران هک شدن صرافی‌های دیجیتال یا بلوکه شدن دارایی‌های مجازی خود می‌شوند، به ابزار فیزیکی برای حفاظت از سرمایه پناه می‌برند. این داده نشان می‌دهد که در بحران، مفهوم «امنیت» از بدن و سفره فراتر می‌رود و به حساب بانکی و رمز ارزها هم کشیده می‌شود.

 پایان جنگ، بازگشت به زندگی

اما چیزی که شاید بیش از همه جلب توجه کند، تغییر ناگهانی رفتار پس از پایان جنگ است. به محض فروکش کردن خطر، جست‌وجوی عروسک لبوبو ۳۲۰۰ درصد رشد می‌کند. این جهش، نماد غریزی میل جامعه به «ترمیم روانی» است. وقتی تهدید بیرونی عقب می‌نشیند، مردم به سرعت به ترندهای جهانی، سرگرمی و نمادهای سبک زندگی می‌چسبند تا حس عادی بودن را بازسازی کنند.

کنسول‌های بازی با ۸۵۲ درصد رشد، دسته‌های بازی با ۱۰۲ درصد و بازی‌های خانگی با ۹۳ درصد، همه در همان راستا هستند و از تلاش برای پر کردن شکاف روانی و جبران روزهای اضطراب خبر می‌دهند. این رفتار نشان می‌دهد پس از شوک‌های بزرگ، موجی از مصرف جبرانی به راه می‌افتد؛ خریدهایی که قرار است به جامعه بقبولاند همه‌چیز به روال عادی بازگشته است.

   روال عادی، اما ناپایدار

بازگشت به لپ‌تاپ‌ها(۳۰درصد رشد) و ساعت‌های هوشمند (۲۲ درصد) نشانه‌ای از پیگیری دوباره روندهای زندگی روزمره است. در عین حال، همان‌طور که میزان رشد خرید کیف پول سخت‌افزاری به محض کاهش تهدید سقوط کرد، می‌توان دید که رفتار بحران‌زده موقتی است. این چرخه رفت و برگشت نشان می‌دهد که جامعه، حتی در اوج ترس، میل به عادی‌سازی را از دست نمی‌دهد.

 محدودیت داده‌ها، اما ارزش نشانه‌ها

باید تأکید کرد که این آمارها فقط به خرید آنلاین مربوط‌اند و نماینده کل جامعه نیستند. سهم کمتر از ده درصدی خرید اینترنتی در ایران، تصویر کلی جامعه را به دست نمی‌دهد. بسیاری از خانوارها، به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار یا سنتی، در این داده‌ها حضور ندارند. با این حال، همین نمونه کوچک ارزشمند است، چون می‌تواند به عنوان «دماسنج روانی» قشر آنلاین جامعه عمل کند. درست مانند دماسنجی که دمای کل بدن را با اندازه‌گیری یک نقطه نشان می‌دهد، این داده‌ها هم جهت کلی احساس جمعی را عیان می‌کنند.

   درس‌هایی برای جامعه و سیاست

این الگو یک هشدار روشن دارد. در بحران‌ها، دسترسی پایدار به غذا، دارو و امنیت سرمایه می‌تواند از هراس عمومی بکاهد. اگر حکومت‌ها و نهادهای مدنی بتوانند ذخایر مطمئن غذایی و دارویی را تضمین کنند، از بروز موج‌های اضطراب و احتکار جلوگیری خواهد شد.

از سوی دیگر، بعد از بحران، باید فضای روانی جامعه برای بازگشت سالم به زندگی روزمره مدیریت شود وگرنه مصرف‌گرایی جبرانی می‌تواند به بی‌ثباتی اقتصادی دامن بزند. داده‌های جست‌وجوی شارژر خورشیدی یا عروسک لبوبو را تصور کنید. یکی در اوج تهدید، دیگری در آرامش پس از آن اتفاق افتاده است. این دو تصویر، دو چهره از یک جامعه‌اند. جامعه‌ای که میان بقا و بازسازی روانی در نوسان است.

داده‌ها هرچند محدود، اما یادآور می‌شوند که جنگ نه فقط در میدان، که در روان جمعی و رفتار روزمره مردم نیز ادامه دارد. بحران جنگ، آینه‌ای است که اضطراب‌ها، اولویت‌ها و امیدهای جامعه را آشکار می‌کند. داده‌های خرید آنلاین نشان می‌دهند که مردم نخست به بقای جسمی و مالی می‌اندیشند و سپس با سرعتی خیره‌کننده به سرگرمی و بازسازی روانی بازمی‌گردند. اما این چرخه شکننده است. جامعه‌ای که برای مدیریت بحران‌های بعدی آماده باشد، باید از این نشانه‌ها درس بگیرد. امنیت غذایی، سلامت پایدار و مدیریت روان جمعی مهمترین عوامل در بروز هر بحران است.