تنهای تنهای تنها | سالمندان فراموش‌شده، چالش بزرگ ایران در دهه آینده
۱۲ تا ۱۵درصد سالمندان ایرانی، تنها زندگی می‌کنند. این رقم در شهرهای بزرگ حتی به ۴۷درصد می‌رسد
هفت صبح، احمدرضا محمودی| در کوچه‌های خلوت، پشت پنجره‌های بسته و در صندلی‌های خالی پارک‌ها، ردپای تنهایی سالمندان را می‌توان دید. سال‌هایی که باید با آرامش و همراهی سپری شوند، برای بسیاری از سالمندان به روزهایی پر از سکوت و انتظار تبدیل شده‌اند. این تصویر، نمایی از آینده‌ای است که ایران به‌سرعت به سوی آن حرکت می‌کند؛ بحران سالمندی، چالشی که می‌تواند ساختار اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی کشور را دگرگون کند. بر اساس آمارها، بیش از ۱۰درصد جمعیت ایران بالای ۶۰ سال هستند و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۱۴۳۰ به حدود ۳۰ درصد برسد. افزایش جمعیت سالمند در ایران، احساس انزوا و تنهایی به یکی از چالش‌های مهم اجتماعی تبدیل شده است. بر اساس آمارها، بین ۱۲ تا ۱۵ درصد سالمندان ایرانی به‌تنهایی زندگی می‌کنند و این رقم در شهرهای بزرگ حتی به ۴۷ درصد می‌رسد.
کاهش تعاملات اجتماعی، دوری از خانواده و نبود حمایت‌های روانی، سالمندان را در معرض مشکلات روحی و جسمی قرار داده است. تنهایی نه‌تنها بر سلامت روان تأثیر می‌گذارد، بلکه خطر ابتلا به بیماری‌هایی مانند افسردگی، زوال عقل و بیماری‌های قلبی را افزایش می‌دهد. همچنین، اختلالات خواب و کاهش تحرک بدنی از دیگر پیامدهای این وضعیت هستند که می‌توانند سلامت عمومی سالمندان را به خطر بیندازند. در حالی که کشورهای توسعه‌یافته با ایجاد باشگاه‌های سالمندان و برنامه‌های میان‌نسلی تلاش کرده‌اند تا این بحران را مدیریت کنند، ایران هنوز با کمبود زیرساخت‌های حمایتی مواجه است.
معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با انتقاد از اینکه نگاه به سالمندان غالباً از زاویه «هزینه‌بر بودن» و «بار جمعیتی» بوده و نه به‌عنوان فرصت و سرمایه‌ای انسانی، می‌گوید: بسیاری از سیاست‌ها فقط بر سلامت جسم و درمان تمرکز دارند و از ابعاد اجتماعی، روانی و معنوی سالمندان غفلت شده است. این درحالیست که کشورهایی مانند ژاپن، سوئد، آلمان، کانادا و آمریکا ساختارهای منسجمی برای باشگاه‌های سالمندان، مراکز بین‌نسلی و فضاهای تعامل اجتماعی دارند.
سیدحسن موسوی چلک توضیح می‌دهد: اصولا در معادلات کلان جمعیتی و سیاست‌گذاری‌های عمومی کشور، نگاه به سالمندان غالباً از زاویه «هزینه‌بر بودن» و «بار جمعیتی» بوده و نه به‌عنوان فرصت و سرمایه‌ای انسانی. سالمندان دارای تجارب عمیق، شبکه‌های اجتماعی پایدار، ارزش‌های فرهنگی، مهارت‌های بین‌نسلی و ظرفیت‌های معنوی غنی هستند که می‌توانند نقش کلیدی در ارتقاء انسجام اجتماعی، انتقال دانش، مربی‌گری غیررسمی، فعالیت‌های داوطلبانه و حتی کارآفرینی ایفا کنند، اما این ظرفیت‌ها در اغلب سیاست‌های جمعیتی، رفاهی و رسانه‌ای نادیده گرفته شده‌اند.
برای کاهش اثرات منفی تنهایی، برنامه‌های اجتماعی و حمایتی باید تقویت شوند. ایجاد باشگاه‌های سالمندان، برنامه‌های میان‌نسلی و خدمات مشاوره‌ای می‌تواند به بهبود وضعیت روحی و جسمی سالمندان کمک کند. همچنین، افزایش تعاملات خانوادگی و استفاده از فناوری‌های ارتباطی می‌تواند نقش مهمی در کاهش احساس انزوا داشته باشد.
به گفته،معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، برای مثال، برخلاف کشورهای توسعه‌یافته‌ای مثل آلمان، سوئد یا ژاپن که ساختارهای مشارکت سالمندان را در قالب باشگاه‌ها، شوراها و برنامه‌های میان‌نسلی فعال کرده‌اند، در ایران هنوز فضای سازمان‌یافته‌ای برای بهره‌گیری از ظرفیت سالمندان در توسعه پایدار و سرمایه اجتماعی وجود ندارد. فراموش‌شدن سالمندان به‌عنوان سرمایه اجتماعی، صرفاً به معنای غفلت از یک گروه سنی نیست، بلکه به معنای از دست دادن یکی از بازوهای کلیدی پیشرفت فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی کشور است.
سالمندی؛ بحران نه، واقعیت اجتماعی
موسوی چلک با اشاره به «بحران سالمندی» تصریح می‌کند: در اصل، سالمندی بحران نیست؛ یک واقعیت اجتناب‌ناپذیر و محصول موفقیت‌های نظام سلامت است. اما وقتی جامعه‌ای بدون آمادگی فرهنگی، اجتماعی و رفاهی به استقبال سالمندی می‌رود، آن‌گاه با بحران مواجه می‌شود و ایران دقیقاً در آستانه چنین مرحله‌ای قرار دارد.
معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با تاکید بر لزوم «سلامت اجتماعی»، می‌گوید: سلامت اجتماعی سالمندان به توانایی برقراری ارتباط، مشارکت اجتماعی، احساس تعلق و دریافت حمایت اجتماعی مربوط است. این‌ها پایه‌های کیفیت زندگی‌اند. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که کاهش سلامت اجتماعی، خطر زوال عقل، افسردگی، سقوط و حتی مرگ زودرس را به‌شدت افزایش می‌دهد.
وی در پاسخ به این سوال که وضعیت سلامت اجتماعی سالمندان در ایران چگونه است؟ خاطرنشان می‌کند: براساس آخرین داده‌ها، بین ۱۲ تا ۱۵ درصد سالمندان ایرانی به‌تنهایی زندگی می‌کنند، به‌ویژه زنان بیوه. سطح تنهایی و انزوای اجتماعی در شهرهای بزرگ از ۳۰ تا ۴۷ درصد برآورد شده که نگران‌کننده است. شکاف نسلی، کاهش دید و بازدید و نبود سازوکارهای حمایت اجتماعی موثر از جمله عوامل تشدیدکننده این وضعیت هستند.
نظام پایش رفاه اجتماعی در ایران ناقص است
سیاست‌های رفاهی سالمندان در ایران شامل مجموعه‌ای از برنامه‌ها و اقدامات است که با هدف بهبود کیفیت زندگی، تأمین امنیت مالی و ارتقای سلامت اجتماعی این گروه اجرا می‌شود. با این حال، برخی کارشناسان معتقدند که این سیاست‌ها هنوز به سطح مطلوب نرسیده‌اند و نیازمند اصلاحات اساسی هستند.
موسوی چلک در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر اینکه آیا سیاست‌های رفاهی فعلی، پاسخگوی این وضعیت هستند؟ اینگونه توضیح می‌دهد: بسیاری از سیاست‌ها فقط بر سلامت جسم و درمان تمرکز دارند و از ابعاد اجتماعی، روانی و معنوی سالمندان غفلت شده است. ما هنوز شاخص‌های سلامت اجتماعی را در سند ملی سالمندان نهادینه نکرده‌ایم و نظام پایش رفاه اجتماعی در ایران ناقص است.
در این میان، کشورهایی مانند ژاپن، سوئد، آلمان، کانادا و آمریکا ساختارهای منسجمی برای باشگاه‌های سالمندان، مراکز بین‌نسلی و فضاهای تعامل اجتماعی دارند. به طور مثال در آمریکا، بیش از ۱۱ هزار مرکز فعال روزانه به سالمندان خدمات آموزشی، بهداشتی، تفریحی و کارآفرینی ارائه می‌کنند. این مراکز علاوه بر کاهش انزوای اجتماعی، خلق و کارکرد شناختی سالمندان را نیز بهبود می‌بخشند.
وی در ادامه به ارائه راهکارهایی در این زمینه پرداخت و یادآور می‌شود: در ایران باید از ظرفیت‌های موجود همچون مدارس خالی، سالن‌های فرهنگی شهرداری و حمایت سمن‌ها برای راه‌اندازی مراکز و پاتوق‌های روزانه سالمندان استفاده کنیم. این مراکز باید محور آموزش، سرگرمی، مشارکت اجتماعی و کاهش احساس طرد باشند.
همچنین سلامت اجتماعی باید به شاخص‌های ملی رفاه افزوده شود. علاوه بر این، آموزش سواد دیجیتال، طراحی اپلیکیشن‌های اجتماعی سالمندان، استفاده از رسانه‌های تصویری برای ارتباط بین نسلی و پیوند سالمندان با خانواده‌ها از طریق تکنولوژی نیز می‌تواند نقش مهمی در کاهش انزوا و ارتقاء سلامت روان و اجتماعی آن‌ها داشته باشد.
کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر سیاست‌های جمعیتی و حمایتی به‌درستی اجرا نشوند، ایران در دهه‌های آینده با بحران سالمندی شدید مواجه خواهد.بحران سالمندی در ایران، نه‌تنها ساختار اجتماعی کشور را تغییر خواهد داد، بلکه می‌تواند چالش‌های اقتصادی و بهداشتی بزرگی را به همراه داشته باشد. آیا جامعه آماده است تا صدای خاموش سالمندان را بشنود؟ آینده نشان خواهد داد.
