جنگل‌های هیرکانی زیر‌ بال پهپادها

هفت صبح| وقتی نام جنگل‌های شمال ایران به میان می‌آید، ذهن بسیاری از ما به یاد توده‌ای سبز از درختان بلند، مه صبحگاهی، صدای پرندگان و عطر نم خاک می‌افتد. اما در دل این زیبایی بکر، داستانی تلخ از تجاوز، قاچاق چوب و خشونت علیه مدافعان طبیعت جریان دارد. حالا ممکن است با پرواز پهپادها بر فراز درختان کهنسال هیرکانی به فصل تازه‌ای برسد.

دیروز در نشست شورای حفاظت از عرصه‌های ملی در چالوس، علی تیموری، رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اعلام کرد که با وجود ۵ هزار و ۸۰۰ نیروی حفاظتی در عرصه‌های ملی، حفاظت فیزیکی دیگر پاسخگوی نیاز امروز منابع طبیعی نیست. او از حرکت سازمان به سوی بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند پهپاد، دوربین‌های دید در شب و هوش مصنوعی خبر داد. تحولی که می‌تواند نقطه پایان بسیاری از چالش‌های فرساینده گذشته باشد.

تیموری با اشاره به تجربه کشورهای پیشرفته در این زمینه گفت: «حتی اگر نیروهای حفاظتی را دو برابر کنیم، باز هم به‌تنهایی قادر نخواهیم بود امنیت جنگل‌ها را تأمین کنیم. تنها راه‌حل موثر به‌کارگیری ابزارهای نوین و به‌روز است.» او تأکید کرد که نیروهای جدید حفاظتی نیز باید با کیفیت و آموزش‌دیده باشند و استخدام آن‌ها باید از طریق آزمون‌های رسمی انجام شود.

این تغییر رویکرد تنها به ابزارهای مراقبتی محدود نمی‌شود. تیموری بر لزوم تحول در سیاست‌گذاری‌های مرتبط با جنگل‌کاری و نیز واگذاری اصولی تفرجگاه‌ها به بخش خصوصی تاکید کرد. به گفته او اگر این واگذاری‌ها بدون نوآوری و هماهنگی با اهداف حفاظتی سازمان انجام شود، نه‌تنها سودی نخواهد داشت، بلکه ممکن است موجب تخریب بیشتر منابع طبیعی شود.

اما آنچه این نشست را به نقطه عطفی در رویکردهای منابع طبیعی بدل کرد، پذیرش شکست آشکار مدل سنتی حفاظت فیزیکی بود. مدلی که نه‌تنها توانایی مقابله با قاچاقچیان چوب و متجاوزان به اراضی ملی را ندارد، بلکه جان جنگلبانان را نیز در خطر انداخته است.

خشونت علیه جنگلبانان در سال‌های اخیر به‌ویژه در استان‌هایی مانند مازندران، شدت گرفته است. حملات با سلاح گرم، تبر، داس و حتی تهدید خانواده‌های جنگلبانان، آنها را نه‌فقط با مخاطرات فیزیکی بلکه با فشارهای روانی سنگین روبه‌رو کرده است. کارشناسان، استفاده از فناوری را راهی برای رهایی جنگلبانان از این رویارویی‌های مستقیم می‌دانند. راهی که شاید بتواند به کاهش خشونت در جنگل‌های هیرکانی منجر شود.

جنگل‌های هیرکانی که به تعبیر بسیاری از کارشناسان، فسیل‌های زنده‌اند، بیش از ۴۰ میلیون سال قدمت دارند و بازمانده دوران سوم زمین‌شناسی‌اند. این جنگل‌ها که بین ایران و جمهوری آذربایجان مشترک هستند، از جنوب دریای خزر آغاز می‌شوند و تا ارتفاع ۲۸۰۰ متری ادامه می‌یابند. از ۵۵ هزار کیلومتر مربع وسعت اولیه این اکوسیستم، تاکنون ۵۱ درصد نابود شده و تنها ۱۰ درصد آن تحت حفاظت قرار دارد.

تنوع زیستی بی‌نظیر این جنگل‌ها، آنها را در شمار غنی‌ترین اکوسیستم‌های جهان قرار داده است. بیش از ۲۹۰ گونه پرنده، حدود ۶۰۰ گونه پستاندار، ۶۷ گونه ماهی و ۱۵۰ گونه درختی و بوته‌ای در این جنگل‌ها زیست می‌کنند. گونه‌هایی مانند خرس قهوه‌ای، مرال، گربه وحشی، قرقاول خزری، درخت انجیلی و شمشاد، تنها بخشی از گنجینه زنده‌ هیرکانی‌اند.

اما حفاظت از چنین ثروت عظیمی با کمتر از استاندارد جهانی نیروی انسانی، مأموریتی تقریباً غیرممکن است. به‌عنوان نمونه  در شهرستان بابل به ازای هر ۴ هزار هکتار جنگل، تنها یک جنگلبان مشغول به کار است. در حالی‌که استاندارد جهانی یک جنگلبان برای هر هزار هکتار است. این کمبود نیروی انسانی، سوداگران چوب را جسورتر کرده و عرصه را برای قاچاق و تخریب باز گذاشته است.

از همین‌رو کارشناسان محیط‌زیست پیشنهاد می‌کنند سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری را جایگزین تجهیز جنگلبانان به سلاح کنیم. پهپادها، دوربین‌های دید در شب و حسگرهای هوشمند نه‌تنها میدان دید گسترده‌تری دارند، بلکه در صورت بروز تخلف، مستندات دقیقی ارائه می‌دهند و از درگیری‌های خطرناک انسانی جلوگیری می‌کنند.

استان مازندران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های جنگل‌های هیرکانی، با بیش از ۶۶۰ هزار هکتار جنگل، مرتع و ساحل تحت پوشش اداره کل منابع طبیعی نوشهر، نقش ویژه‌ای در این فرایند دارد. این ناحیه نه‌تنها به‌لحاظ زیست‌محیطی بلکه در زمینه گردشگری نیز از اهمیت بالایی برخوردار است و ورود فناوری می‌تواند منجر به پایداری منابع درآمدی و حفظ سرمایه طبیعی برای آیندگان شود.

از منظر توسعه پایدار جنگل‌های هیرکانی تنها منبع تولید اکسیژن یا سد طبیعی در برابر سیلاب‌ها نیستند، بلکه فرصت‌های بی‌نظیری برای گردشگری و ایجاد اشتغال در نوار شمالی کشور فراهم کرده‌اند. ورود گردشگر به این مناطق در صورت مدیریت صحیح می‌تواند به جای آسیب به نگهبانی برای این گنجینه‌های سبز بدل شود.

تیموری خواستار پیگیری جدی‌تر وضعیت سختی کار جنگلبانان شد و وعده داد که سازمان تحت مدیریتش از تلاش برای بهبود معیشت آنان دست نخواهد کشید.شاید پرواز پهپادها بر فراز درختان انجیلی و شمشاد، آغاز عصر تازه‌ای در حفاظت از طبیعت ایران باشد. عصری که در آن، جنگلبان به جای مبارزه با تبر، تصویر دقیق از بالا دارد و به‌جای تهدید از پشت دوربین نظارت می‌کند. این رویکرد جدید نه‌تنها می‌تواند جان جنگلبانان را حفظ کند، بلکه شاید آخرین امید برای نگهداری از میراث ۴۰ میلیون‌ساله‌ای باشد که نفس‌های زمین از آن برمی‌خیزد.