رازهای قجری؛ سرنوشت آقا رضا اولین عکاس ایران که به دختر ناصرالدینشاه نظر داشت
سرنوشت آقا رضا اولین عکاس ایران که به دختر ناصرالدینشاه نظر داشت، چه شد؟
به گزارش هفت صبح در دورانی که عکاسی هنوز برای بسیاری از مردم جهان پدیده‌ای غریب و جادویی بود، در دربار قاجار مردی پدیدار شد که نه‌تنها از فن‌آوری نوظهور عکاسی سر درآورد، بلکه آن را به عنوان ابزاری برای ثبت تاریخ و جامعه ایران به کار گرفت. «آقا رضا عکاس‌باشی اقبال‌السلطنه»، فراتر از یک عکاس معمولی، آغازگر یک جریان بصری در تاریخ ایران بود که نگاهی مستند، فنی، و گاه شاعرانه به دوره قاجار ارائه داد.
پیشینه خانوادگی و ورود به دربار
آقا رضا در حدود سال ۱۲۲۲ شمسی (۱۸۴۳ میلادی) در تهران به دنیا آمد. خانواده او اصالت یهودی داشتند و پدرش، آقا اسماعیل جدیدالاسلام، از یهودیان تازه‌مسلمان‌شده‌ای بود که به دربار قاجار نزدیک شده بود. او سال‌ها در خدمت سه پادشاه قاجار بود. این موقعیت خانوادگی و اجتماعی باعث شد آقا رضا از جوانی با فضای دربار آشنا شود و خیلی زود در مسیر آموزش‌های فنی قرار گیرد.
یادگیری عکاسی و آغاز فعالیت حرفه‌ای
در دهه ۱۸۵۰ میلادی، ناصرالدین شاه، که شیفته مظاهر تمدن غرب بود، فرمان داد تا جوانی باهوش برای یادگیری عکاسی به دارالفنون معرفی شود. آقا رضا تحت آموزش عکاس فرانسوی، فرانسیس کارلیان، در دارالفنون قرار گرفت و به زودی در این هنر مهارت یافت. برخی منابع گمان می‌برند که آقا رضا به مدت کوتاهی برای تکمیل آموزش خود به فرانسه اعزام شده باشد، هرچند اسناد مستقیمی برای این سفر در دست نیست.
مقام عکاس‌باشی و مسئولیت‌های خاص
در سال ۱۲۴۳ هجری شمسی، آقا رضا از سوی ناصرالدین شاه به مقام «عکاس‌باشی حضور همایونی» منصوب شد. این مقام او را موظف می‌کرد تا از تمام وقایع و چهره‌هایی که شاه تعیین می‌کرد، عکاسی کند. شاه علاقه عجیبی به ثبت تصاویر داشت و آقا رضا را مأمور کرد تا نه فقط از مراسم سلطنتی و درباری، بلکه از سفرها، ابنیه تاریخی، روحانیون، و حتی مردم عادی در کوچه و بازار عکس بگیرد.
سفر به عتبات و عکاسی مذهبی
یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های آقا رضا، سفر به مشهد و عکاسی از حرم امام رضا (ع) بود. او نخستین عکاس ایرانی بود که با اجازه نهادهای مذهبی توانست وارد حرم شود و تصاویری ثبت کند که پیش از آن امکان‌پذیر نبود. بعدها به عتبات عالیات نیز رفت و مجموعه‌ای از نخستین تصاویر حرمین کاظمین و نجف را ثبت کرد که امروز میراثی ارزشمند به شمار می‌رود.
رشد مقام و نفوذ در دربار
آقا رضا با گذشت زمان نه فقط به عنوان یک هنرمند، بلکه به عنوان یکی از چهره‌های بانفوذ دربار مطرح شد. او به تدریج به مناصبی همچون «آجودان مخصوص» و «خزانه‌دار صرف جیب مبارک» ناصرالدین شاه منصوب شد. در نهایت به دریافت لقب «اقبال‌السلطنه» نائل آمد و مسئولیت توپخانه سلطنتی را نیز بر عهده گرفت.
حواشی زندگی و مرگ مرموز
در سال ۱۲۶۹ شمسی (۱۸۹۰ میلادی)، آقا رضا به شکلی ناگهانی و مشکوک در باغی در منطقه آجودانیه تهران درگذشت. برخی شایعات او را قربانی «قهوه قجری» می‌دانند؛ نوشیدنی مرگباری که شاه گاه برای حذف مزاحمان سیاسی به کار می‌برد.
حاشیه جنجالی با دختر ناصرالدین شاه
در لایه‌های پنهان زندگی آقا رضا عکاس‌باشی، حاشیه بحث برانگیزی وجود دارد: رابطه پنهانی و رازآلود او با یکی از دختران ناصرالدینشاه، به نام فخرالدوله بود. فخرالدوله، زنی تحصیل کرده، جسور و کنجکاو بود که برخلاف بسیاری از زنان حرم‌سرا، علاقه‌مند به نوگرایی و علوم جدید بود. او از معدود زنان درباری بود که با مفهوم عکاسی آشنا شد و گاه نزد آقا رضا می‌آمد تا با دوربین و فرایند ظهور عکس آشنا شود.
فخرالدوله دختر ناصرالدین شاه
گزارش‌های غیررسمی (عمدتاً در خاطرات رجال قاجار و برخی یادداشت‌های سفارتخانه‌های خارجی) از علاقه پنهانی میان این دو سخن گفته‌اند. گفته می‌شود فخرالدوله، شیفته ذهن جستجوگر و نگاه هنرمندانه آقا رضا شده بود و آقا رضا نیز مجذوب جسارت، زیبایی و بی‌پروایی او در برابر هنجارهای درباری بود.
در سال ۱۲۶۹ شمسی (۱۸۹۰ میلادی)، آقا رضا به شکلی ناگهانی و مشکوک در باغی در منطقه آجودانیه تهران درگذشت.
برخی منابع حدس می‌زنند که همین شایعات، یکی از دلایل خشم ناصرالدین شاه و احتمال قتل عکاس‌باشی از طریق «قهوه قجری» بوده است.
میراث ماندگار و اهمیت تاریخی
آقا رضا عکاس باشی بنیان‌گذار «نهاد رسمی عکاسی در ایران» بود و تأثیر شگرفی بر نسل بعدی عکاسان داشت. بسیاری از شاگردان او بعدها به عکاس‌باشی‌های ایالتی و درباری تبدیل شدند. تصاویر او امروز اسنادی بی‌بدیل از فرهنگ، مذهب، سیاست و جامعه ایران عصر قاجار هستند. او با دوربین خود نه فقط تصویر، بلکه تاریخ را ثبت کرد.
