دارالفنون؛ بنای ماندگارِ آموزش نوین در قلب تهران قدیم

در دل خیابان ناصرخسرو، جایی میان شمس‌العماره و خانه امیرکبیر، مدرسه‌ای قد علم کرده که نه‌تنها نماد ورود ایران به دوران نوین آموزش است، بلکه ردپای یکی از مهم‌ترین چهره‌های اصلاح‌طلب تاریخ این سرزمین را نیز در خود دارد. دارالفنون، نخستین مدرسه عالی مدرن ایران، با معماری چشم‌نواز، تاریخ پر فراز و نشیب و تأثیر عمیق در نظام آموزشی کشور، همچنان چون نگینی در بافت کهن تهران می‌درخشد.

الهه باقری سنجرئی‌| حوالی خیابان ناصرخسرو، یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های تهران، بخش قابل‌توجهی از کتاب تاریخ پایتخت، نهفته است؛ از اولین داروخانه و چایخانه تا شس‌العماره و کاروانسرای روشن و خانه امیرکبیر. درست در همین میانه، ساختمانی آجری با دری چوبی و سردری کاشی‌کاری‌شده خودنمایی می‌کند. با کتیبه‌ای که روی آن نوشته شده: دارالفنون. اولین مدرسه عالی مدرن ایران که نظام تعلیم و تربیت نوین در ایران، با نام آن گره خورده است. این مدرسه عالی، روز یکشنبه، ششم دی 1230، به ابتکار میرزا تقی‌خان امیرکبیر، و زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، آغاز به کار کرد. هدف از تأسیس دارالفنون، که ترجمه کلمه پلی‌تکنیک بود، آموزش علوم جدید مانند مهندسی و پزشکی، داروسازی، علوم نظامی مانند پیاده‌نظام، سواره‌نظام و توپخانه به جوانان بود. اکثر معلمان این مدرسه هم از کشورهای اروپایی بودند و زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا، دروس مشترک تمام رشته‌ها بود. بعدها نقاشی و موسیقی هم به این درس‌ها اضافه شد. انگلیسی و روسی هم در این مدرسه تدریس می‌شد.

دارالفنون، از همان ابتدا چاپخانه داشت و کتاب‌های درسی مورد نیاز دانش‌آموازان را منتشر می‌کرد. علاوه بر این، کتاب‌خانه کوچکی در همان بدو تأسیس داشت که به مرور توسعه یافت و بعدها، کتاب‌های آن به کتابخانه ملی منتقل شد.

میرزا تقی‌خان امیرکبیر، پس از آنکه به روسیه سفر کرد، متوجه شد که ایران به یک مرکز آموزش عالی نیاز دارد. بنابراین تمام عزم خود را جزم کرد تا در زمان صدارتش، ایده‌اش را اجرایی کند؛ امیرکبیر، نظر خود را به ناصرالدین شاه منتقل و او هم با ساخت مدرسه موافقت کرد. پس از آن، به پیشنهاد امیرکبیر و با موافقت ناصرالدین‌شاه، در کنار کاخ‌های سلطنتی و در نزدیکی ساختمانی که مخصوص آموزش نظامی سربازان بود، جایی برای ساختمان دارالفنون در نظر گرفتند و تهیه نقشه آن به میرزا رضاخان تبریزی که به مهندس باشی معروف بود، سپرده شد. مهندس باشی یکی از 5 نفر محصل اعزامی به لندن بود که نقشه ساختمان را مانند طرح عمارت سربازخانه ولیچ انگلیس، آماده کرد و محمدتقی معمارباشی، مأمور ساختن مدرسه شد.

دارالفنون، یادگار امیرکبیر بود اما خودش افتتاح آن را ندید چراکه نخستین استادان دعوت شده اتریشی، دو روز بعد از برکناری او به تهران رسیده بودند. یاکوب ادوارد پولاک که یکی از این استادان اتریشی بود، در باب روز ورودش به ایران نوشته: «ما ۲۴ نوامبر ۱۸۵۱ وارد تهران شدیم. پذیرایی سردی از ما کردند. کسی به پیشواز ما نیامد و اندکی پس از آن آگاه شدیم که در این میانه اوضاع دگرگون شده ‌است و چند روز پیش از ورود ما، در پی کارشکنی‌های درباریان و به‌ویژه دسیسه‌های مادر شاه، که از دشمنان سرسخت امیر نظام بود، میرزاتقی‌خان برکنار شده ‌بود. اما همین‌که امیر از ورود ما آگاه شد، به میرزاداوودخان گفته بود این اتریشی‌های بیچاره را من به ایران آورده‌ام. اگر سر کار بودم، اسباب آرامش آن‌ها را فراهم می‌کردم، اما اکنون نگرانم به آنان خوش نگذرد. سعی کن کارشان روبه‌راه شود.»

به هر ترتیب، سیزده روز بعد از کشته‌شدن امیرکبیر، دارالفنون با حضور ناصرالدین‌شاه، میرزا آقاخان نوری، صدراعظم جدید و گروهی از دانشمندان و استادان ایرانی و اروپایی، به همراه 30 شاگرد، گشایش یافت و میرزا محمدعلی‌خان شیرازی، وزیر امور دول خارجه، مأمور تنظیم و اداره آن شد. پس‌ از گشایش مدرسه، ریاست آن به عزیزخان آجودان‌باشی سپرده‌ شد و رضاقلی‌خان هدایت که از سفارت خوارزم برگشته‌ بود، به نظارت دارالفنون گماشته‌ شد.

ساختمان ابتدایی دارالفنون، 50 اتاق 4در4 ذرعی در چهار سوی حیاط داشت. این اتاق‌ها «منقش و مذهب» و با تزئینات چشم‌نواز نقاشی و گچبری توصیف شده‌اند که جلوی هر اتاق، ایوان و سایه‌بان ساخته شده بود و در وسط حیاط هم، حوضی بزرگ قرار داشت که اطرافش را باغچه‌های پر گل و درخت احاطه کرده بودند. میان باغچه‌ها را خیابان کشیده و با آجرهای بزرگ معروف به قزاقی فرش کرده بودند. در ضلع شرقی و پشت کلاس‌ها چندین مغازه ساخته بودند که وزارت علوم و معارف در بالاخانه آن‌ها مستقر بود. در ضلع شمالی و پشت ساختمان مخابرات امروزی محوطه‌ای وسیع با چند اتاق کوچک و بزرگ قرار داشت که برای دانش‌جویان نظامی مدرسه و بعدها، دانش‌جویان موسیقی بود. دارالفنون، آزمایش‌گاه فیزیک و شیمی و داروسازی، چاپ‌خانه، کتاب‌خانه، و سفره‌خانه (غذاخوری) داشت. در یکی از اتاق‌های آن دو اسکلت انسان برای آموزش دانشجویان پزشکی نگهداری می‌شد. درسال ۱266 شمسی، نیرالملوک وزیر علوم با همکاری امین‌السلطان وزیر مالیه با خرید و تخریب خانه‌های ضلع جنوبی مدرسه، تالار بزرگ نمایش را ساخت تا ناصرالدین‌شاه، که در سفر فرنگ با تئاتر آشنا شده‌بود، در آن تئاتر تماشا کند. درِ اصلی مدرسه در آغاز به خیابان باب همایون باز می‌شد که بنا به مصالحی آن را بستند و ورودی مدرسه را به خیابان ناصریه یا ناصر خسرو امروزی باز کردند.

ساختمان قدیمی دارالفنون، حدود 80 سال با همین سبک‌وسیاق، برجا بود تا اینکه در سال 1308، هرچند که هنوز قابل‌استفاده بود، به‌ دستور میرزا یحیی‌خان اعتمادالدوله قراگزلو، وزیر معارف وقت، ساختمان اولیه تخریب شد و نیکلای مارکف، مهندس روسی که مقیم ایران بود، ساختمان امروزی را به جای آن ساخت. علی‌اصغر حکمت وزیر فرهنگ وقت هم، در سال ۱۳۱۳، عمارتی را در شمال و جنوب بر آن افزود.

امروزه ورودی ساختمان، در شمال‌شرقی مدرسه و رو به خیابان ناصرخسرو باز می‌شود. این دروازه، معماری سنتی خود را حفظ کرده و طاق زنجیره‌ای بلندی دارد و وزن خود را بر دو ستون استوانه‌ای نقره‌ای در دو سوی درگاه، انداخته است. درست بالای در دولنگه‌ای چوبی و قهوه‌ای مدرسه، بر روی کاشی سردر آن نام دارالفنون و 1268 قمری، همان سال تأسیس آن نوشته شده است. این در که در یکی از چهار کنج مدرسه قرار دارد به فضایی هشتی‌مانند باز می‌شود که از سوی دیگر به حیاط راه دارد. ساختمان دوطبقه مدرسه، زیربنایی مستطیل‌شکل دارد. در رأس هر چهار ضلع، چهار پلکان مارپیچی، طبقه پایین مدرسه را به طبقه بالا وصل می‌کند. ساختمان امروزی سی‌ودو کلاس دارد؛ دوازده کلاس در دو طبقه ضلع شرقی، دوازده کلاس در ضلع غربی، و هشت کلاس در دو طبقه ضلع شمالی. سالن‌های نمایش و غذاخوری نیز در ضلع جنوبی قرار دارند. احتمالاً این دو سالن باید از بناهای اولیه دارالفنون باشد.

دارالفنون از سال 1317 به یک دبیرستان بدل شد و به همین دلیل مقاطع تحصیلی پایین‌تر را پوشش می‌داد. این مدرسه تا سال 1357 به‌عنوان یک دبیرستان فعالیت می کرد و در این سال به‌دلیل انقلاب ایران، کاربری آن به‌صورت کلی تغییر کرد و از دبیرستان به مرکز تربیت معلم تبدیل شد. پس از گذشت چندین سال، دارالفنون از تربیت معلم به آموزش و پرورش تغییر پیدا کرد. در سال 1368 بود که دارالفنون به عنوان میراث فرهنگی ایران ثبت و به یکی از مراکز گردشگری مهم تهران بدل شد.