یادداشت افشار در سالمرگ غلامحسین درویش‌خان
روزنامه هفت صبح، ابراهیم افشار | یک: فردا درویش خان می میرد. همین فردا دوم آذر ۱۳۰۵٫ به تعبیری ۹۴ سال پیش. روزنامه اطلاعات خبر تصادف درشکه درویش خان، سلطان بلامنازع موسیقی سنتی ایران و ردیف شناس آزاده و عارف را چنین گزارش می دهد: «دیشب در خیابان امیریه واقعه اسف انگیزی رخ داده و آقای غلامحسین درویش خان در نتیجه تصادف اتومبیل با درشکه فوت می نمایند.
اتومبیل مزبور از جلوی درشکه که ایشان در آن بوده اند غفلتا تصادف و به طوری به درشکه می خورد که اسب های درشکه را تلف نموده و مشارالیه را زیر می گیرد. پس از وقوع حادثه، فورا مامورین پلیس آقای غلامحسین خان را که مشرف به فوت بوده به مریضخانه نظمیه می برند. فورا اطبا در مریضخانه حاضر شده و ایشان را تحت معالجه قرار می دهند ولی مشارالیه حالش سخت و مقارن نصف شب، دار فانی را وداع می گوید. شوفر اتومبیل در همان موقع فرار نموده ولی اتومبیل تحت توقیف درآمده است.»
اطلاعات در دلنوشته ای پرسوز و گداز به قلم حیدر رضازاده می نویسد:«کاسه تار بعد از او زیبد/ که در او عنکبوت بندد تار»؛ همین نویسنده سه روز بعد در شماره یکشنبه ششم آذر روزنامه اطلاعات، طی اطلاعیه ای خبر می‌دهد:«به یاد روح پاک یگانه شهیر مرحوم درویش خان، فردا که روز دوشنبه و هفته اول فقید محترم است خوب است آقایان رفقا و شاگردان آن فقید بیچاره، در تجریش سر قبرش حاضر گشته و آه های سوزان خود را کتیبه سنگ مزارش سازند و تبریک منزل گویند و خاکی را که به درویش آغوش باز نموده ببینند و بسپارند که تازه مهمان خود را خوب نگه دارد.»
* دو: در همان روز تصادف درویش خان، صدها فرسنگ دورتر از خیابان امیریه، بی قانونی یک اتومبیل بی چراغ، کم مانده بود تمام ستاره های فوتبال ما را نیز قلفتی در یک سانحه اتومبیل نابود کند. روزنامه اطلاعات ۵ آذرماه می نویسد:«از بندرپهلوی (انزلی) تلگرافا اطلاع می دهند یک اتومبیل دوج که شامل هفده نفر مسافر فوتبالیست‌های ایرانی، ارمنی و روسی بوده، دیشب از رشت به بندرپهلوی وارد و به دیوار پورت (بندر) مصادف شده، هشت نفر از مسافرین اتومبیل فوت نمودند و بقیه با شوفر، مجروح و خطرناک می باشند. از این چند نفر ممکن است شوفر به سلامت بماند. علت آن هم این است که اتومبیل بی چراغ حرکت می کرده است.»
نخستین سفر برون مرزی فوتبال ایران به سمت بادکوبه چند روز پیش از مرگ آقاغلامحسین خان درویش استارت خورد. به محض رسیدن پای توپچی ها به بیرون از مرز کشور خبر رسید که ستاره بی بدیل موسیقی ایران در خیابان امیریه طهران دچار قضا و بلا شده و درگذشته است و خبر مرگ درویش بیش از همه قلب «خان سردار» دروازه‌بان نامدار تیم ایران را جریحه دار کرد که خود دستی بر آتش هنر داشت و از شنیدن خبر مرگ درویش خان، پریشان خاطر شد اما همچون شیری سوگوار از دروازه ایران دفاع کرد. تازه دو روز بعد از ورود تیم به باکو بود که تلگرافچی های انزلی خبر دادند که «دوج»حامل ستاره های ایرانی نیز هنگام عزیمت به سمت کشتی‌های خزر، در جاده رشت به انزلی تصادف خونباری کرده اند. تصادفی که پر از کشته و مصدوم بود اما به توپچی ها آسیبی نرسیده است.
تیم ملی ایران یک هفته قبل از تصادف درویش در روز سه شنبه ۲۴ آبان ۱۳۰۵ با سلام و صلوات به سمت بندرپهلوی حرکت کرد و روز دوم آذرماه به آن سوی خاک وطن پا گذاشت. برای فراهم شدن هزینه این اعزام جنجالی، هیات دولت مجبور شد لایحه ای اضطراری درباره کمک چهارصدتومانی برای اعزام این تیم تدارک ببیند. کلونی ایرانی هنگام عزیمت به شهر بادکوبه در بلاد بین راه به شدت مورد پذیرایی قرار گرفت و در باکو نیز کارگران ایرانی شاغل در صنعت نفت قفقاز برای در آغوش کشیدن هموطنان خود از هیچ محبتی کم نگذاشتند.
بازیکنان نخستین تیم اعزامی از لحاظ فنی تحت نظارت خان خانان (حسینعلی خان سردار) دروازه‌بان معروف ایرانی که سابقه گلری در سوئیس را هم داشت و نیز حسن مفتاح انتخاب شد و صدالبته میرمهدی خان ورزنده (فارغ التحصیل بلژیک) به عنوان سرپرست بر کارهای اجرایی و مدیریتی تیم نظارت داشت. غیر از برادران خان‌سردار (حسین خان، احمدعلی خان و حسینعلی خان) چهره هایی چون حسین صدقیانی (افندی) علی کنی (علی براوو) محمدعلی شکوه، رضاقلی کلانتر، هراند گالوستیان، پُل، یوسف سمرقندی، امیرعلی اصلانی، حسن مفتاح، کریم زندی (کریم سیبیل)، اکبر حیدری (اکبر توفان)، ناصر اخوی‌ها، ناصر انشا و عزیز اقتدار (عزیز قبله) این تیم را همراهی می کردند.
روزنامه های چاپ طهران در ششم آذرماه ۱۳۰۵ خبر شکست کلوپ ایران در ولایت قفقازیه را به این شرح چاپ کردند: «از بادکوبه اطلاع می دهند هیات فوتبالیست ها تحت مراقبت آقای ورزنده، با رعایت حیثیات و احترامات وارد و با بهترین کلوپ های آنجا مسابقه داده اند و در مسابقه مزبور جمعیت کثیری تماشاچی حضور یافته و مامورین ایران و خارجه حضور داشتند.
روز گذشته در استاسیون (ایستگاه) معدن نفط (نفت) فوتبالیست های ایران با قویترین فوتبالیست های بادکوبه که گوی سبقت را از سایر کلوپ های روسیه برده اند با حضور شش هزار تماشاچی مسابقه شروع نموده، در نتیجه ۳ بر یک به نفع فوتبالیست‌های باکو تمام شده است. تمام تماشاچی ها و عموم جراید از طرز بازی و مقاومت ایرانی ها تمجید نموده اند. آنها تصدیق نمودند که با (وجود) عدم آشنایی به ترتیب بازی و شرایط آن و خرابی زمین بازی، کلوپ ایران به خوبی از عهده برآمده. در دو دفعه اول دو مرتبه بردند و در نتیجه چهار بر سه به نفع آذربایجانی ها ختم شد. خان خانان با مقاومت فوق العاده دروازه بانی نموده، توجه حضار را جلب نمود.»
* سه: حاجی بشیر صاحب منصب اداره پست و حجره دار دارالصنایع بازار از کجا می دانست پسرش غلامحسین به یکی از شوریدگان عالم موسیقی تبدیل خواهد شد که او را در ده سالگی به دسته موزیک دارالفنون سپرد. بس که حاجی بشیر همه جماعت حتی پسرش را درویش و درویش خان صدا می کرد این اسم روی پسرش هم ماند و با وجود آنکه غلامحسین خان علاقه ای به این نام فامیلی نداشت تا ابد روی پیشانی و اوراق سجل اش چسبید.
آقاغلامحسین بعد از آنکه بهترین شاگرد آقاحسینقلی خان شد شعاع السلطنه پسر مظفرالدین شاه چنان دست و پنجه اش را پسندید که او را برد به دم و دستگاه خودش تا در کنار نایب اسدالله نی زن و آقاجان ضرب گیر گروه موسیقایی خانگی خود را که در حکم ابواب جمعی و بردگان درگاهش بود تکمیل کند. شعاع‌السلطنه هنگامی که والی فارس شد درویش جوان را هم با خود برد و آنجا چنان در حق مردم آتش سوزاند که غلامحسین خان از او برید.
در شیراز هنگامی که درویش خان دعوت بزرگان شیراز را برای تارزنی در پارک اختصاصی آنها پذیرفت شعاع‌السلطنه چنان برآشفت که دستور به بریدن انگشتان دست او داد و اگر کمال‌السلطنه سر فرصت نرسیده و شفاعت نخواسته بود ایران یکی از بزرگترین نوابغ موسیقی ملی خود را همانجا در شیراز از دست می‌داد و درویش خان با زخمه و تار و موسیقی وداع می گفت. هنگامی که شعاع السلطنه به تهران بازگشت درویش خان در منزل خود کلاس موسیقی دایر کرد تا گذران زندگی اش را تامین کند اما این نیز به تفرعن شعاع السلطنه خوش نیامد و فراشی را فرستاد دم مدرسه که دستگیر و توقیفش کند.
درویش به محض آنکه فهمید هوا پس است به فراش سبیلو گفت «یاپیرجان شما تا چای و شیرینی میل کنی من حاضر می شوم» اما از در دیگر فرار کرد. او از ناچاری به نزد رفیق قدیمی اش عباسقلی خان سرایدارباشی سفارت انگلیس رفت تا از چشم های گزمگان شعاع‌السلطنه دور باشد اما فراش باشی که از مکان مخفی شدنش باخبر شده بود هر روز از صبح تا شب می آمد جلوی سفارت و از دور موچ می کشید به خیال اینکه درویش گنجشک است و باید برود توی قفسش. یک روز وقتی درویش خان به دیدار سفیر انگلیس رفت گفت من با اینکه سیه‌چرده هستم ولی برده نیستم. خانم سفیر از او خواست قطعه ای از نغمه های فرنگی بنوازد و او با تارش چنان غوغا کرد که زن سفیر نشست پشت پیانویش تا با او همراهی کند.
چنین شد که سفیر نامه ای به شعاع‌السلطنه نوشت و از شاهزاده رفع مزاحمت خواست.
درویش خان برای پر کردن صفحه، بار اول با طاهرزاده و گروه نوازندگان از طریق روسیه به انگلستان رفتند که از آن سفرش بیداد همایون به یادگار ماند و بار دوم در سال ۱۹۱۱ همراه با اقبال السلطان و عبدالله دودانگ در روسیه صفحه پر کردند که آن صفحه ها بر اثر وقوع جنگ جهانی دوم به ایران نرسید. آقاغلامحسین خان درویش آزاده ای عدالت طلب و عرفانگرا بود که همه جا به داد درماندگان می رسید. اولین کنسرت خیریه اش برای کمک به بلادیدگان آتش سوزی بازار طهران در گراندهتل برگزار شد که خود در پایان هر قطعه کشکولش را به دست می گرفت در قبال نقل بیدمشک یا شاخه گلی که به جمعت می داد پول به کشکولش می ریختند.
دومین کنسرتش برای کمک به دانش آموزان بی بضاعت و یتیم در سال ۱۳۰۰ برگزار شد که ۵۰ تومان به نفع ایتام بی بضاعت مدارس ملی جمع آوری کرد. همچنین کنسرت هایی به سود حریق زدگان آمل، غارت شدگان ارومیه و قحط زدگان روسیه (۱۳۰۱) ارائه داد. این در حالی بود که خود در اواخر عمر به چنان تنگدستی رسیده بود که تنها چاره اش فروش منزل مسکونی اش شد. در میان شاگردان کلاس هایش نوابغی چون کلنل وزیری، مرتضی نی داوود، حسین سنجری و ابوالحسن صبا سر برافراشتند که تمام افتخار زندگی شان نه تنها گرفتن گواهینامه کلاس درویش خان که دریافت مدال طلای تبرزین او بود. مقبره اش در ظهیرالدوله شعری از شکوهی مدیر روزنامه ناهید را بر خود دارد که رویش حک شده «درویش یگانه جهان رفت».
