هفت صبح، رامتین لطیفی| کنترل نیروگاه هستهای زاپوریژیا در شرق اوکراین، از مارس ۲۰۲۲ و همزمان با تصرف آن توسط نیروهای روسیه، همواره یکی از حساسترین و مناقشهبرانگیزترین محورهای گفتوگوهای صلح بوده است. نزدیکی این نیروگاه به خطوط مقدم نبرد، نگرانیهای گستردهای در سطح بینالمللی درباره ایمنی و ثبات آن ایجاد کرده؛ نگرانیهایی که با توجه به جایگاه زاپوریژیا بهعنوان بزرگترین نیروگاه هستهای اروپا، ابعادی فراتر از جنگ اوکراین یافته است.
این نیروگاه اکنون یکی از نقاط اختلاف کلیدی در طرح صلح پیشنهادی ایالات متحده برای پایان دادن به جنگ روسیه و اوکراین به شمار میرود. مسئله زاپوریژیا یکی از 20 محور مطرحشده در چارچوب صلح پیشنهادی ولودیمیر زلنسکی، رئیسجمهور اوکراین است که او آن را در دیدار اخیر خود با دونالد ترامپ در ایالت فلوریدا بررسی کرده است.
سناریوهای روی میز
روسیه پس از تصرف نیروگاه در بهار ۲۰۲۲، اعلام کرد قصد دارد آن را به شبکه برق خود متصل کند. هرچند همه کشورهای جهان این نیروگاه را متعلق به اوکراین میدانند، مسکو مدعی است زاپوریژیا اکنون دارایی روسیه است و توسط یکی از واحدهای شرکت دولتی روساتم اداره میشود. زلنسکی در ماه دسامبر اعلام کرد آمریکا پیشنهاد داده مدیریت نیروگاه بهصورت سهجانبه و با حضور یک مدیر ارشد آمریکایی انجام شود.
به گفته او، طرح اوکراین شامل بهرهبرداری مشترک اوکراینی-آمریکایی است؛ بهگونهای که ایالات متحده درباره نحوه استفاده از ۵۰درصد برق تولیدی تصمیمگیری کند. در مقابل، روزنامه روسی «کامرسانت» گزارش داده که مسکو نیز ایده بهرهبرداری مشترک روسیه و آمریکا از این نیروگاه را بررسی کرده است. ترامپ پس از گفتوگو با زلنسکی اعلام کرد مذاکرهکنندگان در تعیین سرنوشت این تأسیسات پیشرفتهایی داشتهاند و افزود این نیروگاه میتواند «بلافاصله» فعالیت خود را از سر بگیرد. او همچنین عدم بمباران نیروگاه از سوی روسیه را «گامی بزرگ» توصیف کرد.
وضعیت فعلی نیروگاه
نیروگاه زاپوریژیا در شهر انرگودار، در ساحل رود دنیپرو و مخزن کاخوفکا، در ۵۵۰ کیلومتری جنوبشرقی کییف واقع شده است. این مجموعه شامل شش رآکتور طراحیشده در دوران شوروی با ظرفیت کلی ۵.۷ گیگاوات است. در حال حاضر، نیروگاه برق تولید نمیکند و برای خنک نگه داشتن سوخت هستهای و جلوگیری از ذوب رآکتورها، به برق خارجی وابسته است. طی چهار سال گذشته، دستکم ۱۱ بار خطوط برقرسانی آن قطع شده و نیروگاه ناچار به استفاده از ژنراتورهای اضطراری دیزلی شده است.
روسیه و اوکراین یکدیگر را به حمله به نیروگاه و قطع خطوط برق متهم میکنند. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بینالمللی انرژی اتمی، هشدار داده که ادامه جنگ در اطراف یک نیروگاه هستهای، ایمنی و امنیت هستهای را بهطور دائمی در معرض خطر قرار داده است. رئیس روسی نیروگاه اعلام کرده در صورت پایان سریع جنگ، امکان ازسرگیری تولید برق تا اواسط سال ۲۰۲۷ وجود دارد.
چرا روسیه به زاپوریژیا نیاز دارد؟
مسکو خود را برای راهاندازی مجدد نیروگاه آماده کرده اما میگوید این اقدام به وضعیت امنیتی منطقه بستگی دارد. رئیس روساتم احتمال انتقال برق تولیدی نیروگاه به بخشهایی از اوکراین را رد نکرده است. الکساندر خارچنکو، مدیر مرکز پژوهشهای انرژی در کییف، میگوید روسیه قصد دارد از زاپوریژیا برای جبران کمبود شدید انرژی در جنوب این کشور استفاده کند. در دسامبر گذشته، نهاد نظارتی هستهای روسیه مجوز بهرهبرداری از رآکتور شماره یک را صادر کرد؛ اقدامی که کییف آن را غیرقانونی، غیرمسئولانه و خطرناک توصیف کرده است.
اهمیت نیروگاه برای اوکراین
روسیه در طول جنگ، زیرساختهای انرژی اوکراین را بهشدت هدف قرار داده و در ماههای اخیر دامنه و شدت این حملات افزایش یافته است؛ بهگونهای که مناطق گستردهای در خاموشی فرو رفتهاند. کارشناسان برآورد میکنند کسری ظرفیت تولید برق اوکراین حدود ۴ گیگاوات است؛ معادل ظرفیت چهار رآکتور زاپوریژیا.
به گفته خارچنکو، جبران این کمبود بدون این نیروگاه، به پنج تا هفت سال زمان نیاز دارد. حتی اگر کییف دوباره کنترل زاپوریژیا را به دست بگیرد، دستکم دو تا سه سال طول میکشد تا وضعیت فنی آن مشخص شود و حدود سه سال دیگر برای بازسازی و بازگشت به ظرفیت کامل لازم است. شرکت دولتی انرگواتم و کارشناسان مستقل تأکید میکنند اوکراین در حال حاضر تصویر دقیقی از وضعیت واقعی نیروگاه ندارد.
چالش خنکسازی سوخت هستهای
در بلندمدت، یکی از جدیترین مشکلات نیروگاه، کمبود منابع آبی برای خنکسازی رآکتورهاست؛ مسئلهای که پس از انفجار سد برقآبی کاخوفکا در سال ۲۰۲۳ و نابودی مخزن آب آن تشدید شد. علاوه بر رآکتورها، هر واحد دارای استخرهای سوخت مصرفشده است که برای کاهش دمای میلههای سوخت به آب وابستهاند. کاهش سطح آب این استخرها میتواند به افزایش دما و خطر آتشسوزی منجر شود؛ خطری که در فاجعه هستهای فوکوشیما در سال ۲۰۱۱ به انفجار هیدروژنی انجامید.
انرگواتم اعلام کرده سطح آب حوضچه خنککننده زاپوریژیا پس از تخریب سد، بیش از ۱۵ درصد، معادل حدود سه متر کاهش یافته و این روند همچنان ادامه دارد. مقامهای اوکراینی پیشتر هشدار داده بودند که ذخایر موجود آب، در بهترین حالت تنها برای راهاندازی یک یا حداکثر دو رآکتور کافی است. در چنین شرایطی، زاپوریژیا نه فقط یک نیروگاه، بلکه گرهای هستهای در مسیر صلح اوکراین است؛ گرهای که باز شدن آن، نیازمند توافقی فراتر از میدان نبرد خواهد بود.
