داستانهای عامهپسند| مستند تکاندهنده روسیه ۱۹۸۵-۱۹۹۹
روزنامه هفت صبح، کسری ولایی| فکرش را بکنید که سوار تاکسی شدهاید و طبق معمول با راننده مکالمه روزمره و بیاهمیتی دارید. رانندهای که بعید است دوباره باهاش برخورد داشته باشید و مکالمهای که شاید تا فردا هم یادتان نماند. طبعا به ذهنتان نمیرسد که ثبت و ضبط همین مکالمه سی سال بعد تبدیل شود به سندی تاریخی و دستنخورده از یک موقعیت ویژه که وقتی کنار نمونههای مشابه دیگر قرار میگیرد، تصویری کامل، دقیق و بزرگتر را تشکیل میدهد.
مستند جدیدی که آدام کرتیس برای بیبیسی ساخته دقیقا چنین حکایتی دارد؛ «روسیه 1985-1999: ترومازون» با عنوان فرعی «چگونگی زندگی در بنبست کمونیسم و دموکراسی» بیشتر از روایت، تصویری تکاندهنده است از چگونگی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و اتفاقات بعد از آن، که کمتر از یک دهه منجر میشود به ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین در روسیه.
همانطور که از عنوان سریال مستند برمیآید، روایت از 1985 و دوران میخائیل گورباچف شروع میشود و سیر حوادث تاریخی را طی پانزده سال بعدش دنبال میکند. حوادثی که حتما بارها و بارها ازشان شنیدهاید، از فاجعه چرنوبیل گرفته تا افتتاح شعبه مکدونالد در مسکو. اما نکته اینجاست که هیچکدام از تصاویر بهکاررفته در مستند تا حالا دیده نشده و بعضیشان به قدری پرت و عجیباند که اصلا معلوم نیست چرا و چگونه ضبطشان کردهاند! تصاویر بدون هیچگونه دخل و تصرف کنار هم قرار میگیرند.
خبری از موسیقی، جلوههای بصری یا گفتوگو نیست و همین تصاویر آرشیوی با حداقل توضیح (در این حد که مربوط به کی و کجاست) کل روایت را شکل دادهاند. به قول خود آدام کرتیس، تصاویر به قدری گویا و شگفتانگیزند که هرگونه اضافهکاری فقط ممکن بوده تا از تاثیرشان کم کند.
در نتیجه هنر اصلی راوی در چگونگی انتخاب و چیدن قطعات پازل کنار همدیگر است که باعث میشود تا تلاش رقتانگیز برای عکاسی از مدلهای روس با استفاده از جاروبرقی(!) ، دعوا بر سر نان در سوپرمارکت، فیلم خانوادگی از نوه گورباچف، استقبال از ملکه الیزابت در سفر به روسیه بعد از فروپاشی و محاکمه آندری چیکاتیلو (متجاوز و قاتل زنجیرهای) به کارکردی دور از انتظار منجر شوند.
آدام کرتیس بهعنوان مستندساز و البته نقاد رسانهای چهره مشهوری است و خیلی وقتها شیوهای که در مستندسازی دنبال میکند، زیادی چپگرایانه به نظر میرسد و به دلیل تصرف و تفاسیری که از واقعیت ارائه میدهد حتی به تئوری توطئه نزدیک میشود ولی این بار از استانداردهای خودش فراتر رفته و به جای اصرار برای خط کشیدن زیر مفاهیم مدنظر و اکتشافات شخصی، دریچهای از تصاویر را به واقعیت موجود باز کرده که نیازی به توضیح اضافه ندارد. ماجرای ساختهشدن مستند هم جالب است. بخش عمده از مصالح بصری در اصل مربوط میشود به آرشیو بیبیسی از چند دهه فعالیت در روسیه که موقع تبدیل کردن به فایل دیجیتال کنجکاوی کرتیس را جلب کرده و تبدیل شده به مقدمهای برای جستوجوی هرچه بیشتر و تلاش برای تکمیل تصویری بزرگتر.
منظور از تصویر بزرگتر چگونگی فروپاشی سیستمی به عظمت اتحاد جماهیر شوروی است که با تماشای «ترومازون» متوجه میشویم چطور بعد از سه دهه و با وجود تحلیلها و روایتهای متعدد، همچنان نکات فهمنشده بسیاری درباره چنین پدیده مهم وجود دارد و متعاقبا اینکه چگونه بعد از فروپاشی الیگارشها به قدرت میرسند و تز شوکدرمانی در دولت بوریس یلستین، برخلاف تصور قبلی، ممکلت را به خاک سیاه مینشاند و میدان را برای مافیا خالی میکند. به همان اندازه که این روایت تاریخی جذاب و مسحورکننده است، شبیه ورق زدن کتابی نایاب که بعد از مدتها پیدا شده، فرم و ساختار مستند هم در کمال سادگی مخاطب را گرفتار میکند، به ویژه وقتهایی که شیطنتهای مونتاژ به چشم میآيد.
با وجود این همه تعریف و تحسین باید در نظر داشت که تماشای هفت اپیزود یکساعته از «ترومازون» برای مخاطب عام پیشنهاد واقعگرایانهای نیست، مخصوصا که در مواردی تصاویر به قدری آزاردهنده میشود که شاید به تنفس و توقف احتیاج داشته باشید. دیر یا زود احتمالا بخشهای زیادی از مستند را به صورت بریده و پراکنده در شبکههای اجتماعی مشاهده میکنید، چون برای مخاطب حساس به تاریخ معاصر و درگیر با بحرانهای روزمره، خیلی از همین برشها حتی بدون نیاز به تصویر کلی، کارکرد و معنایی تازه پیدا کرده است.
