جای خالی لیسانس انیمیشن در ساختار آموزش هنر ایران
دانش‌آموزان معمولا بعد از هنرستان می‌خواهند به تحصیلات ادامه دهند، دچار سردرگمی می‌شوند چون رشته هنرستانشان که همان علاقه‌مندی‌شان بوده است در دانشگاه وجود ندارد
هفت صبح، زهرا نورا نجفی| در ایران نه کالج تخصصی انیمیشن داریم و نه دوره رسمی کارشناسی برای آن؛ پس چگونه می‌توانیم نیروی میانی مسلط به تکنیک‌های انیمیشن را تربیت کنیم؟ آیا هنرستان و مقطع ارشد، به تنهایی برای این مسیر کافی هستند؟ اگر نگذاریم ساختار دانشگاهی کارشناسی انیمیشن در ایران شکل بگیرد، نه فقط از مزایای پژوهش آکادمیک و شبکه‌سازی دانشجویی محروم می‌مانیم، بلکه در آینده‌ای نزدیک، صنعت انیمیشن کشور نمی‌تواند نیروی میانی متعهد و توانمند تأمین کند.
مقطع ارشد؛ برای هدف ارتقا رشته انیمیشن
علیرضا گلپایگانی، رئیس دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر و مدیرعامل استودیو انیمیشن «حرکت کلیدی»، ماجرای شکل‌گیری کارشناسی ارشد انیمیشن در ایران را این‌طور تعریف می‌کند: «هر رشته‌ای که بخواهد وارد دانشگاه شود، ابتدا مقطع بالاتر آن راه‌اندازی می‌شود.
چون باید نیروی آموزشی تربیت شود که بتواند دوره کارشناسی را تدریس کند. کسی که دارای مدرک کارشناسی ارشد است، می‌تواند استاد دوره کارشناسی بشود.» به این شکل بود که یکی، دوسال پیش از انقلاب اسلامی با همت نورالدین زرین کلک از بزرگان انیمیشن ایران، رشته کارشناسی ارشد در دانشگاه فارابی راه‌اندازی می‌شود. طبق گفته گلپایگانی، طرح درس الهام گرفته از بهترین دانشگاه‌های آمریکایی است. «در آن دوران هم هدف از راه‌اندازی دوره کارشناسی ارشد تربیت نیروی کار نبود، بلکه بحث ارتقا انیمیشن در ایران بود.»با انقلاب فرهنگی و تعطیل شدن دانشگاه‌ها، برگزاری کارشناسی ارشد انیمیشن هم متوقف می‌شود. اواخر سال ۱۳۶۹، دانشگاه‌ها دوباره باز می‌شوند و علیرضا گلپایگانی جزو اولین افرادی است که در این مقطع تحصیل می‌کند.
مقطع ارشد؛ از محدودیت دانشگاه تا علاقه به تحصیلات تکمیلی
بابک نکویی، استاد دانشگاه تهران و مدیرعامل استودیو انیمیشن «گنبد کبود» هم بیان می‌کند که راه‌اندازی کارشناسی ارشد انیمیشن برای نشان دادن اهمیت این رشته بود: «در آن مقطعِ زمانی، دانشگاه رفتن بسیار سخت بود. چون فقط دانشگاه دولتی وجود داشت و ظرفیت این دانشگاه‌ها هم نسبت به جمعیت جوان آن دوره بسیار محدود بود.
بنابراین راهیابی به ارشد یک رویای دست‌نیافتنی بود.» او با اشاره به ضرورت وجود داشتن هیأت علمی برای تأسیس هر رشته در دانشگاه می‌گوید: «هیأت علمی هر رشته دانشگاهی باید از اعضایی تشکیل شود که دارای مدرک دکتری هستند. از طرف دیگر دانشگاه‌ها بیشتر از راه‌اندازی دوره کارشناسی به راه‌اندازی دوره‌های تحصیلات تکمیلی علاقه دارند. بنابراین انیمیشن در فضای آکادمیک ایران از مقطع ارشد آغاز شد.»
کاردانی را فقط برای ارتقا کارمندان دولت تشکیل دادند
نکویی درباره شکل‌گیری مقطع کاردانی انیمیشن در دانشگاه این‌طور توضیح می‌دهد: «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت کار در مقطعی تصمیم گرفتند دوره‌های پودمانی برای آن دسته از کارمندان دولت طراحی کنند که مدرک دیپلم داشتند و می‌خواستند با گرفتن مدرک فوق دیپلم از نظر حقوقی ارتقا پیدا کنند.» طبق گفته او این دوره‌ها بسیار فشرده بودند و به صنایع مختلف اجازه می‌دادند که تخصص‌های مورد نیاز خودشان را تبدیل به رشته تحصیلی کنند.
اتفاقا از این دوره‌ها هم استقبال می‌شود، چون ورود به این دوره‌ها نیاز به شرکت در کنکور نداشته و فقط با شرط معدل افراد پذیرفته می‌شدند: «اما بعد از مدتی وزارت علوم وارد این بحث شد که اصلا این دو وزارتخانه حق نداشتند چنین دوره‌های آموزشی را برگزار کنند. به همین دلیل این دوره‌های پودمانی با بازنویسی تبدیل به دوره‌های ترمیک شد و به کاردانی ناپیوسته تبدیل شد. البته بعدش هم یک دوره طراحی کردن تا کسانی که این دوره‌ها را می‌گذراندند بتوانند لیسانس بگیرند.»
انیمیشن در صداوسیما برای اپراتور پروری بود
علیرضا گلپایگانی هم درباره تاریخچه شکل‌گیری کارشناسی انیمیشن در دانشگاه صدا و سیما می‌گوید: «بعد از راه‌اندازی صدا و سیما، دانشکده‌ای تأسیس شد تا نیروی انسانی مورد نیاز خودش را تربیت کند. انیمیشن هم یکی از نیازهای صدا و سیما بود و براساس چارت این سازمان در هر مرکز صدا و سیما باید یک نیروی انیماتور حضور می‌داشت.»
براین اساس بود که کارشناسی انیمیشن در دانشکده صدا و سیما راه‌اندازی شد اما مشکلی وجود داشت: «در مراکز صدا و سیما در شهرستان‌ها اصلا امکاناتی برای انیمیشن نبود و انیمیشن تولید نمی‌شد. در نتیجه فارغ‌التحصیلان انیمیشن که به این مراکز فرستاده می‌شدند تبدیل به گرافیست مجموعه می‌شدند. آنها کمترین حقوق را دریافت می‌کردند به همین دلیل گرایش به خواندن این رشته از بین رفت.» این‌طور شد که مقطع کارشناسی انیمیشن از این دانشکده حذف شد و نام دیگری گرفت.
گلپایگانی می‌گوید: «رشته‌ای با عنوان هنرهای دیجیتال شکل گرفت که دو گرایش گرافیست دیجیتال و انیمیشن دیجیتال داشت که بازهم از فارغ‌التحصیلان این رشته، فیلمسازان مستقلی بیرون نیامدند. انگار طراحی این دوره تحصیلی بیشتر پروش‌دهنده کارمند یا اپراتور بود تا فیلمساز.»
چرا هنوز مقطع کارشناسی انیمیشن وجود ندارد؟
با این تاریخچه آموزشی و با توجه به اینکه در حال حاضر در هنرستان رشته انیمیشن وجود دارد و مقطع کارشناسی ارشد هم فیلمسازان مستقل بسیار خوبی در طی این سال‌ها تربیت کرده است، بزرگ‌ترین سوال این است که ما چه نیازی به مقطع کارشناسی داریم و چرا در وزارت علوم تصویب این مقطع به تعویق افتاده است؟!
دانشجویان مقطع ارشد از یک مسیر و یک سطح نیستند
روانبخش صادقی، استاد دانشگاه سوره و پارسه و از کارگردانان انیمیشن ایران که از فارغ‌التصیلان کارشناسی انیمیشن دانشکده صدا و سیماست، در این‌باره می‌گوید: «نبود این مقطع به دانشجویان فارغ‌التحصیل رشته انیمیشن صدا و سیما آسیب زده است. چون آنها چهارسال انیمیشن خوانده‌اند و وقتی وارد مقطع ارشد می‌شوند، توقع دارند با آموزش متفاوت‌تری روبهرو شوند اما می‌بینند که دوباره همه‌چیز از ابتدا آموزش داده می‌شود.»
صادقی به دانشجویانی اشاره می‌کند که حتی مجموعه انیمیشن‌های آنان از تلویزیون پخش شده است و مجبور هستند کنار کسانی دوره کارشناسی ارشد را بگذرانند که از رشته‌های دیگر به این مقطع آمده‌اند و با انیمیشن بیگانه هستند: «چند دانشجو را من از انصراف دادن منصرف کردم. برای اینکه آنها احساس نمی‌کنند با مطالب جدیدی روبهرو هستند. من هم به عنوان استاد نمی‌دانم چه مباحثی را باید تدریس کنم. دانشجویان در یک سطح نیستند و این مسئله ایجاد می‌کند.» او معتقد است اگر مقطع کارشناسی انیمیشن راه بیفتد، مقطع ارشد تخصصی‌تر می‌شود و دانشجویان مجبور نیستند که با تکرار دروس مواجه شوند.
علاقه‌مندان انیمیشن سردرگم بودند؛ مهاجرت تنها راهشان بود!
نکویی هم بیان می‌کند نبود مقطع کارشناسی خلأ بزرگی بین دوران هنرستان و دانشگاه ایجاد کرده است: «دانش‌آموزان معمولا بعد از هنرستان می‌خواهند به تحصیلات ادامه دهند. این یک رفتار اجتماعی درست است که در جامعه ما اتفاق می‌افتد و خانواده‌ها هم از فرزندانشان حمایت می‌کنند. اما آنها دچار سردرگمی می‌شوند چون رشته هنرستانشان که همان علاقه‌مندی‌شان بوده است در دانشگاه وجود ندارد.»
در اکثر مواقع آنها پیشنهاد می‌کنند که علاقه‌مندان، گرافیک و هنر بخوانند تا بتوانند در مقطع ارشد وارد رشته انیمیشن شوند، اما اجبار به انتخاب رشته دیگر باعث می‌شود زمان طلایی آموزش این هنرمندان تلف شود. نکویی تأکید می‌کند: «خود من وقتی بهم گفتند باید گرافیک بخوانی واقعا ناراحت بودم و فکر می‌کردم چرا باید چهارسال از زندگی‌ام را وقف چیزی کنم که نمی‌خواهم. دوره کارشناسی ارشد اصلا زمان خاک خوری نیست. دورانی است که شما می‌خواهید پژوهش کنید نه اینکه مهارت یاد بگیرید.»
شاید به همین دلیل است که بارها گردانندگان استودیوهای انیمیشن بیان کرده‌اند که فارغ‌التحصیلان کارشناسی ارشد علاقه‌ای به کار در استودیوها به عنوان نیروی کار ندارند و می‌خواهند اثر خودشان را بسازند. درواقع وجود مقطع ارشد کمکی به افزایش نیروی کار نمی‌کند. نکویی که از جمله اساتید انیمیشنی است که سال‌هاست پیگیر راه‌افتادن مقطع کارشناسی انیمیشن است، می‌گوید:
«تصویب این مقطع به جاهای خوبی رسیده است. راه‌اندازی این دوره کمک می‌کند کسانی که به خاطر تحصیل در این مقطع به دیگر کشورها مهاجرت می‌کردند، بتوانند در کشور خودشان آموزش ببینند. البته اسکار سال گذشته شیرین سوهانی و حسین ملایمی هم بی‌تأثیر نبود. حالا دانشگاه‌ها بیشتر پذیرای انیمیشن هستند.» طبق گفته او علاقه‌مندان رشته انیمیشن در هر صورت باید مهاجرت می‌کردند یا به خارج از کشور یا به رشته‌ای که دوستش نداشتند و انتخابشان نبود.
گمان بود کارشناسی به تمرکز بر ارشد آسیب می‌زند
دلیل به تعویق افتادن تصویب مقطع کارشناسی انیمیشن مخالفت است یا نبود اراده؟! نکویی در پاسخ به این سوال می‌گوید: «صادقانه بسیاری از تصمیم‌گیرندگان اهمیتی به نبود این مقطع نمی‌دادند. اراده‌ای وجود نداشت. راه‌اندازی این مقطع به پیگیری زیادی نیاز داشته است. اما برخی هم بودند که مخالف راه‌اندازی این دوره بودند چون گمان می‌کنند راه‌اندازی کارشناسی به ارشد آسیب می‌زند و تمرکز دانشگاه‌ها روی برگزاری مقطع کارشناسی می‌رود.»
زنجیره دوره‌ها منقطع مانده
صادقی دلیل دیگری برای مخالفت با راه‌اندازی کارشناسی عنوان می‌کند: «نگاه مخالفان تخصصی نیست. آنها فقط می‌خواهند دست زیاد نشود یا مناسبات شخصی دارند. اتفاقا راه‌اندازی کارشناسی منجر به بهتر شدن کیفیت دوره ارشد می‌شود. کسی که حتی مبانی تجسمی را نمی‌داند، چطور می‌تواند سر کلاس کارشناسی ارشد انیمیشن بنشیند؟!» از نظر او نبود کارشناسی به دانشجویان دوره ارشد آسیب زده است: «این دوره‌ها مثل زنجیره بهم وصل هستند. وقتی زنجیره مختلف است، شما نمی‌توانید به بازدهی لازم برسید.»
بازار انیمیشن نیازمند مهارت است نه مدرک تحصیلی
علیرضا گلپایگانی نظر متفاوتی دارد. او معتقد است دوره کارشناسی، دوره پرورش نیروی کار فنی نیست: «ورود نیروی کار رشته‌های هنری به بازار کار الزامی به داشتن مدرک تحصیلی ندارد. بسیاری از استودیوها از این هنرمندان مدرک تحصیلی نمی‌خواهند، بیشتر از مدرک، مهارت آنها و تجربه‌هایشان است که مورد ارزیابی برای استخدام قرار می‌گیرد.» اما به نظر می‌رسد بازار کار انیمیشن دچار کمبود نیروی ماهر است و این نکته‌ای است که گلپایگانی روی آن تأکید می‌کند: «آنها انتظار دارند که دانشگاه نیروی کار تربیت کند.
در کشور روسیه که سابقه هفتاد ساله تدریس انیمیشن دارند، این روش وجود داشته که آنها حتی دوره‌های ۷ ساله طراحی کرده‌اند که خروجی نهایی آن، نیروهای کار یا اپراتوری است که در استودیو تولیدکننده انیمیشن به کار گرفته شود. جالب است بدانید که اصلا به این افراد کارگردانی تدریس نمی‌شود و این دانشگاه بزرگ‌ترین تأمین کننده نیروی کار استودیوهای اروپایی بود.»
او سوالی مطرح می‌کند، وظیفه دانشگاه چیست، تربیت نیروی متخصص کار یا هنرمند؟! و پاسخ می‌دهد که: «در کشورهای آمریکا و ژاپن که بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انیمیشن هستند، نیروی کار را کالج‌ها تأمین می‌کنند و دانشگاه درواقع محلی است برای پژوهش و مسائل تئوری و نظری. جایی که هنر انیمیشن ارتقا پیدا می‌کند.» گلپایگانی می‌گوید که موافق یا مخالف راه‌اندازی دوره کارشناسی نیست.
او فکر می‌کند بهترین اتفاق این است که به صورت ارگانیک با بالا رفتن تقاضای دانش‌آموزان این مقطع ایجاد شود: «من ۲۷ سال است که انیمیشن تدریس می‌کنم و می‌دانم که به این دلیل برخی مخالفت می‌کنند که در این سال‌ها ما دانشجویان بسیار موفقی داشته‌ایم که از رشته‌های دیگر به انیمیشن آمده‌اند.
آنها به خاطر رشته تحصیلی قبلی که داشتند افراد منظم‌تری هستند و برعکس دانشجویانی که از رشته‌های هنری وارد ارشد انیمیشن می‌شوند بیشتر بی‌ادعا هستند و برای یادگیری تلاش می‌کنند. در این سال‌ها شاهد بوده‌ایم که فیلمسازان مستقلی که از دل کارشناسی ارشد بیرون آمده‌اند، بهترین جوایز دنیا را کسب کرده‌اند. مخالفان نمی‌خواهند این فرصت و فضا از دست برود و هویت ارشد تبدیل شود به پژوهش صرف. چون در حال حاضر فارغ‌التحصیلان کارشناسی ارشد انیمیشن علاوه بر نوشتن پایان‌نامه، انیمیشن هم می‌سازند.»
نبود مراکز آموزشی انیمیشن، لزوم راه‌اندازی مقطع کارشناسی دانشگاه
جالب است بدانید که در بریتانیا و برخی کشورهای اروپایی نیز بسیاری از نقش‌های ورودی در استودیوها بر پورتفولیو و مهارت‌های فنی تأکید دارند و الزامی برای مدرک کارشناسی ارائه نمی‌دهند. شبکه ScreenSkills انگلستان موارد متعددی از موقعیت‌های «Junior Animator» بدون نیاز به مدرک دانشگاهی ذکر کرده است. با این حال، برای ادامه تحصیل (اروپا و آمریکا) یا اخذ ویزاهای کاری/تحصیلی بین‌المللی، مدرک کارشناسی اغلب حداقل شرط محسوب می‌شود.
در ژاپن هم دانش‌آموختگان Senmon Gakkō (کالج‌های حرفه‌ای) چنانچه توسط استودیوهای انیمیشن استخدام شوند، می‌توانند ویزا دریافت کنند و مستقیما وارد بازار کار شوند. نیازی به مدرک چهار ساله دانشگاهی نیست. اما در ایران به دلیل نبود کالج‌ها یا مراکز آموزشی انیمیشن تنها محل تربیت نیروی انسانی دانشگاه است که نقص این زنجیره تحصیلی در طی این سال‌ها مشکلات بسیاری برای صنعت انیمیشن به وجود آورده است.
اگرچه هنرستان‌ها و دوره‌های ارشد نقش مهمی در تربیت انیماتور دارند، بدون پایه کارشناسی، فرایند آموزش ناقص می‌ماند و تأثیر منفی بر رشد صنعت و فرصت‌های شغلی می‌گذارد. انتقاد و مطالبه برای ایجاد این دوره، گامی ضروری در توسعه اکوسیستم انیمیشن ایران است.
بابک نکویی: دانش‌آموزان معمولا بعد از هنرستان می‌خواهند به تحصیلات ادامه دهند، دچار سردرگمی می‌شوند چون رشته هنرستانشان که همان علاقه‌مندی‌شان بوده است در دانشگاه وجود ندارد
روانبخش صادقی: نبود این مقطع به دانشجویان فارغ‌التحصیل رشته انیمیشن صدا و سیما آسیب زده است. وقتی وارد مقطع ارشد می‌شوند، توقع دارند با آموزش متفاوت‌تری روبهرو شوند همه‌چیز از ابتدا آموزش داده می‌شود
علیرضا گلپایگانی: ورود نیروی کار رشته‌های هنری به بازار کار الزامی به داشتن مدرک تحصیلی ندارد. بسیاری از استودیوها، بیشتر از مدرک مهارت آنها و تجربه‌هایشان را مورد ارزیابی قرار می دهند
