عیش مدام نوشتن | مروری بر ترجمه‌های ماریو بارگاس یوسا در ایران
یوسا؛ روشنفکری که می‌خواست رئیس‌جمهوری باشد
هفت صبح، زینب کاظم‌خواه| برای بارگاس یوسا، نوشتن رمان، شیوه‌‌ای برای خوشگذرانی در جهان بود. او می‌‌نوشت و جهان ذهنی‌‌اش را برای مای مخاطب به تصویر می‌‌کشید. بارگاس یوسا که بعد از جایزه نوبل ادبیات، آثارش به شکل چشمگیری به زبان‌‌های مختلف ترجمه شد. اما اولین کتابی که در ایران به فارسی منتشر شد سال‌‌ها قبل از جایزه نوبل این نویسنده پرویی بود و یوسا هنوز در کشور ما چندان شناخته شده نبود. نخستین رمان او «شهر و سگها» که سال 1962 به زبان اسپانیایی نوشته بود و در انگلیسی به نام «عصر قهرمان» ترجمه شد؛ نشان از قلم تند و تیزش داشت. او با نوشتن این کتاب به همه گفت که قرار است موی دماغ خیلی‌‌ها شود.
«شهر و سگها» ماجرای دخالت نظامیان در عرصه سیاست و تبعات شوم اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن است که در میان منتقدان گل کرد و با استقبال خوب خوانندگان روبه‌رو شد. یوسای جوان با این اولین رمان، میخ‌‌اش را چنان در دنیای ادبیات محکم کوبید که نامش به‌عنوان یک منتقد رادیکال مطرح شد. کتاب سروصدای زیادی راه انداخت. ارتش پرو آن را با نام پروپاگاندای اکوادور علیه پرو محکوم و نسخه‌‌هایی از آن را با عنوان کتاب ضاله طی مراسمی به آتش کشید.
این کتاب تقریبا سی سال بعد در ایران منتشر شد. هوشنگ اسدی این اثر را با همان عنوان انگلیسی‌اش یعنی «عصر قهرمان» ترجمه کرد و در سال 1369 توسط انتشارات مهناز منتشر کرد. سال‌‌ها بعد احمد گلشیری این کتاب را با نام «سال‌‌های سگی» دوباره ترجمه کرد و 1382 توسط نشر کاروان منتشر شد، اما بعد از انحلال این نشر این اثر توسط نشر نگاه تجدید چاپ شد.
با وجود ترجمه‌های زیادی که از آثار یوسا وجود دارد عبدالله اسکندری بیش از بقیه، آثار این نویسنده را به فارسی ترجمه کرده است. کوثری که بسیاری از نویسندگان ادبیات آمریکای لاتین را به ایرانی‌ها معرفی کرده است، رمان حجیم «گفت‌وگو در کاتدرال» یوسا را در اواخر دهه شصت ترجمه کرد و نشر نما در مشهد آن را در سال 1370 منتشر کرد؛ بعدتر این کتاب برای انتشار دوباره به انتشارات لوح فکر داده شد.
داستان این سومین رمان یوسا، در شهر لیما می‌‌گذرد. یوسا از قدرت، فساد و جست‌وجو برای یافتن هویت می‌گوید و دست‌اندرکاران قدرت را تجزیه و تحلیل می‌کند. «گفت‌وگو در کاتدرال» یکی از مهم‌‌ترین رمان‌های یوسا است. او درباره این کتاب گفته: «اگر مجبور شوم روزی از میان شعله‌های آتش یکی از کتاب‌هایم را نجات دهم آن کتاب گفت‌وگو در کاتدرال است.»
عبدالله کوثری در اوایل 1380 کتاب دیگری از این نویسنده نامدار به فارسی ترجمه کرد. کتاب «سور بز». داستان این کتاب روایت پایان یک حکومت و تولد دموکراسی تحریف شده است. در این‌جا هم یوسا دوباره از فساد دولت‌مردان نوشته است، از رافائل ترخیو دیکتاتوری فاسد صحبت کرده که مردمش به او لقب بز داده بودند و دوران حکومت او را به‌عنوان خشن‌ترین دوره در تاریخ جمهوری دومینیکن می‌دانند.
کوثری همچنین «جنگ آخرالزمان» یکی دیگر از رمان‌های مطرح این نویسنده پرویی را به فارسی برگردانده است. این رمان هم روایت داستان شورش و جنگ است و اولین رمانی است که رویدادهای آن در کشوری غیر از پرو یعنی برزیل روایت می‌شود. این اثر در سال 1382 توسط نشر آگاه منتشر شده است. «عیش مدام»، «چرا ادبیات»، «چ‍ه ک‍س‍ی پالومینو مولرو را ک‍ش‍ت» و «مرگ در آند» از دیگر آثار این نویسنده است که کوثری به فارسی ترجمه کرده است.
اسدالله امرایی دیگر مترجمی است که سال 1387 «چ‍ه ک‍س‍ی پالومینو مولرو را ک‍ش‍ت» را با نام «راز قتل پالومینو مولرو» ترجمه کرد و از سوی نشر علم منتشر شد. البته این مترجم «زن وسطی» یوسا را هم به فارسی برگردانده است.خجسته کیهان هم چند کتاب از این نویسنده، «ماهی در آب»، «قهرمان عصر ما»، «دختری از پرو»، «ماهی در آب» و «تازه‌کارها» را به فارسی برگردانده است. قاسم صنعوی هم «مردی که حرف می‌زند» یوسا را به فارسی برگردانده است.
کاوه میرعباسی نیز یکی دیگر از مترجمانی است که چند اثر از این نویسنده پرویی را به فارسی برگردانده است. «تصاویر زیبا»، «وسو، سه ناممکن» و «رویای سلت» کتاب‌هایی است که او از یوسا به فارسی ترجمه کرده. مهدی غبرایی هم دو کتاب «واقعیت نویسنده» و «موج‌‌آفرینی» را به فارسی برگردانده است.
آخرین کتاب یوسا «سکوتم تقدیم به شما» نام دارد. داستان کتاب روایت مردی پرویی به نام تونی اسپیلکوئتا است که رویای کشوری رادر سر دارد که موسیقی باعث اتحاد مردم آن می‌شود و همین موجب سرگردانی او شده است. تونی در دورانی در پرو زندگی می‌کند که خشونت و تعصبات نژادی کشور را به ویرانه‌ای تبدیل کرده است. مجدالدین ارسنجانی این کتاب را به فارسی ترجمه کرده که توسط لگا منتشر شده است. البته این کتاب با ترجمه سعید متین با عنوان «سکوتم را به شما تقدیم می‌کنم» توسط نشر برج منتشر شده است.
کیوان شعبانی مقدم، رامین مولایی، علیرضا شفیعی‌نسب، سعید متین، لیلا حسین رشیدی، فریبا گورگین، شهین وکیلی تهامی، حمید یزدان‌پناه، مهدی سرائی، پرنیان رجب‌زاده، منوچهر یزدانی، آرش سرکوهی، یحیی خویی، زهرا رهبانی از دیگر مترجمانی هستند که آثار یوسا را به فارسی ترجمه کرده‌اند.
پایان قصه‌نویسی برای سیاست
محسن عسگری، هفت صبح| درگذشت ماریو بارگاس یوسا، نویسنده پرویی و برنده نوبل ادبیات، فرصتی دوباره برای بازخوانی این پرسش قدیمی است: آیا ادبا می‌توانند سیاست‌مدار باشند؟ سیر تطور یوسا، از سوسیالیسم به لیبرالیسم و از ناکامی در انتخابات ریاست‌جمهوری تا نقد پرشور پوپولیسم، پاسخی پیچیده به این پرسش می‌دهد؛ پاسخی که برای جامعه ما نیز آشناست.
ماریو بارگاس یوسا: ندای ادبیات در سیاست
ماریو بارگاس یوسا فراتر از چهره‌ای ادبی، کنشگری سیاسی بود که با تحول فکری از مارکسیسم به لیبرالیسم، برگفتمان سیاسی آمریکای لاتین تاثیر گذاشت. یوسا سال 1990 نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری شد و به صحنه‌ای پا گذاشت که نه با واژه‌ها، که با سازوکارهای پیچیده قدرت اداره می‌شد. تجربه یوسا، همچون بسیاری از روشنفکران پیش از او، نشان داد که خیال ادبی هرچند قدرتی تاثیرگذار بر گفتمان دارد، اما در برخورد با واقعیت سرد و بی‌رحم سیاست، اغلب در دام ساده‌سازی‌های رمانتیک گرفتار می‌آید.
از منظر علوم سیاسی، این تحول بازتابی از چالش بزرگ‌تر در آمریکای لاتین پس از جنگ سرد است؛ جایی که روشنفکران ناچار شدند با واقعیت‌های عملی ایدئولوژی‌ها مواجه شوند. یوسا با رد جزم‌اندیشی چپ و راست، به منتقدی جهانی تبدیل شد که هم‌زمان با اقتدارگرایی و با پوپولیسم مبارزه می‌کرد.
بارزترین اقدام سیاسی یوسا، نامزدی در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1990 پرو بود. او در قالب ائتلاف راست میانه و در بحبوحه تورم افسارگسیخته و خشونت‌های گروه «راه درخشان»، کارزاری بر پایه اصلاحات نئولیبرال به راه انداخت و وعده داد که آزادی اقتصادی می‌تواند ثبات و پیشرفت به ارمغان آورد، اما برابر جذابیت پوپولیستی آلبرتو فوجیموری شکست خورد که این شکست را در «کتاب ماهی در آب» روایت کرده است. پیروزی فوجیموری، که بعدها به اقتدارگرایی گرایید، نشان داد که لیبرالیسم آرمانی یوسا با نیازهای عاجل جامعه‌ای بحران‌زده هم‌خوانی نداشت.
شکست او فقط از فوجیموری نبود، بلکه از واقعیتی بود که روشنفکران اغلب نمی‌بینند: سیاست عرصه داستان‌سرایی نیست و صندوق رای با بی‌رحمی قضاوت می‌کند.یوسا علاوه بر کارزار انتخاباتی، با مقالاتش در روزنامه ال پایس و مجموعه‌هایی چون «شمشیرها و آرمان‌شهرها» بر افکار عمومی تاثیر گذاشت و به نقد ملی‌گرایی، فساد و پوپولیسم روی آورد، همچنین از دموکراسی لیبرال مبتنی بر حاکمیت قانون، آزادی بیان و اقتصاد آزاد دفاع کرد.
با این حال، حمایت او از چهره‌هایی همچون کِیکو فوجیموری در انتخابات ۲۰۲۱ پرو، برای دفع خطر چپ‌گرایی، انتقاداتی را برانگیخت. برخی او را مدافع بی‌چون و چرای نئولیبرالیسم خواندند که به نابرابری‌های ساختاری بی‌توجه است. از منظر یک معلم سیاست، نقش یوسا نمونه‌ای از قدرت نرم روشنفکران است که می‌توانند گفتمان نخبگان را شکل دهند، اما در میدان سیاست، به‌ویژه برابر احساسات پوپولیستی شکننده‌اند.
لیبرالیسم متعادل او، که از آرمان‌گرایی و اقتدارگرایی پرهیز داشت، چارچوبی برای تحلیل نزاع‌های ایدئولوژیک در دموکراسی‌های در حال گذار فراهم می‌کند. درگذشت یوسا فرصتی برای بازاندیشی در میراث او به‌عنوان پلی میان ادبیات و سیاست است. تحول او از مارکسیسم به لیبرالیسم، سنت‌های فکری آمریکای لاتین را به چالش کشید و مقالات و کنشگری او نقش روشنفکران در شکل‌دهی به گفتمان عمومی را برجسته کرد.
برای دانشمندان علوم سیاسی، زندگی یوسا پرسش‌هایی کلیدی درباره چگونگی تبدیل ایده‌ها به قدرت و پایداری اصول لیبرال در برابر پوپولیسم مطرح می‌کند. آثار او، از «ندای قبیله» تا نقدهایش بر رژیم‌های اقتدارگرا، منبعی ارزشمند برای مطالعه چالش‌های دموکراسی و پاسخ به این پرسش است که چگونه می‌توان میان آزادی فردی و نیازهای جمعی توازن برقرار کرد؟ و از آن فراتر آیا ورود روشنفکران و ادبا به قدرت مطلوب است؟ و اگر وارد شدند، آیا همچنان روشنفکر باقی می‌مانند یا به بخشی از همان ساختاری بدل می‌شوند که آن را نقد می‌کردند؟ پرسشی که نه فقط برای پرو، بلکه برای نظام‌های سیاسی ایدئولوژیک همچنان زنده و دردناک است.
