هفت صبح، الهه باقری سنجرئی| در تقویم میلادی، مسیحیان کاتولیک و پروتستان، 25 دسامبر را روز تولد حضرت مسیح میشناسند و جشن میگیرند. البته این روز، تولد میترا، خدای نور و روشنایی و یکی از مهمترین خدایان اساطیری ایران باستان بوده است. طبق اذعان مسیحیان، ازآنجاییکه مسیح در عهد جدید به نور توصیف شده، مسیحیان اولیه، تاریخ تولد مسیح را به روز تولد خدای نور و خورشید یعنی 25 دسامبر منتقل کردند.
آنچه در این نامگذاری مهم به نظر میآید، قرابت مسیحیان و تاثیرپذیریشان از آیین ایران باستان است؛ قرابتی که از دیرباز بوده و هنوز هم ادامه دارد. یکی از مهمترین نشانههای این نزدیکی و همزیستی، وجود کلیساهای متعدد در ایران است که ساخت تعدادی از آنها به صفویان و بخش عمدهای به قاجاریها برمیگردد. در اعتبار این همزیستی و وفاق، همین بس که میرزا یوسف مستوفیالممالک، از رجال دوره قاجار، برای تعدادی از ارامنه که از چهارمحال و بختیاری به تهران آمده بودند، کلیسایی بنا کرد؛ کلیسای میناس مقدس. سال 1208 خورشیدی، در زمان محمدشاه قاجار، صدراعظم او، یعنی حاج میرزا آقاسی،
۱۳خانواده ارمنی را از چهارمحال و بختیاری و دهات اطراف اراک به تهران آورد. آنها پنج سال در چادر زندگی کردند و بعد از آن برای خودشان خانه ساختند. آن زمان در زمینها و باغهایی که متعلق به میرزا یوسف بود مسلمانان و ارامنه با هم زندگی میکردند و بهنوعی، رعیتهای مستوفیالممالک بودند. مستوفی قلعهای با ۴ برج برای ارامنه ساخت که همین قلعه ارامنه امروزی در ده ونک است. بعدها این ارامنه تصمیم گرفتند کلیسا بسازند.
در برخی روایتها گفته شده که این کلیسا را میرزا یوسف مستوفیالممالک که اراضی ده ونک را در تملک داشت، در سال ۱۸۵۴ میلادی، مصادف با 1232 خورشیدی، برای ساکنان قلعه ارامنه ونک ساخت. بعضی منابع دیگر نوشتهاند که مستوفیالممالک فقط زمین این کلیسا را به ارمنیان اهدا کرده و در سال 1253 خورشیدی، محرابی توسط سورپ میناس روی آن زمین ساخته شده. گفته میشود ناصرالدینشاه هم مبلغی برای ساخت کلیسا به ارامنه کمک کرد.
به این ترتیب نخستین کشاورزان ساکن قلعه ارامنه با آوردن کتاب مقدس از شهر خرقان مراحل ساخت کلیسای میناس مقدس را شروع کردند. اما آنچه روایت دوم را مورد تردید قرار میدهد، صلیب برنزیای است که مستوفیالممالک آن را به کلیسای میناس مقدس اهدا کرده بود؛ صلیبی که هنوز در این کلیسا نگهداری میشود و روی آن نوشته شده: «مستوفیالممالک، به کلیسای ونک، فی شهر ذیقعدهالحرام 1278قمری». این تاریخ مصادف با 1249 خورشیدی است و نشان میدهد که ساخت کلیسا، مربوط به سالهای قبل از 1249 است.
کلیسایی با الگوی بازیلیک
این کلیسا، نام خود را از میناس، قدیسی گرفته که در راه ترویج دین مسیح، کشته شد و نزد ارامنه، از احترام و جایگاه ویژهای برخوردار است. بنای کلیسای میناس مقدس، به سبک بازیلیک و با آجر ساخته شده؛ پس از قرون چهارم و پنجم میلادی که ساخت کلیسا در ارمنستان آغاز شد، معماران ارمنی آنها را بهشکل بازیلیک میساختند که شامل دو نوع ساده و ستوندار بود. این کلیساها سالنهای کشیدهای در موقعیت شرقی-غربی دارند؛ در این حالت درِ کلیسا در قسمت غربی و محراب آن همراه با دو اتاق کوچک (همان آواندادون) در دو طرف محراب، در قسمت شرقی قرار میگرفت.
میناس مقدس هم دقیقا از همین الگو متاثر است؛ پلانی مستطیلیشکل در جهت غرب به شرق دارد و محراب آن از کف صحن داخلی کلیسا حدود ۷۰ سانتیمتر بلندتر است. در کنار تابلوهای حضرت مریم و مسیح در این محراب، چند دسته گل و 6 چراغ دیده میشود. کف سالن هم فرش شده است.
دو طرف این محراب، دو اتاق بسیار کوچک قرار گرفته؛ در انتهای اتاق سمت راستی که در و سقفی کوتاه دارد، روی میزی کوچک، شمایل حضرت مریم و مسیح، در کنار دو شمعدان قرار گرفته و خلوتی برای نیایش است. در اتاق سمت چپ، انجیل مقدس و لباسهای کشیشان و وسایلی نگهداری میشود که در مراسم دینی مورد استفاده قرار میگیرد.
صلیب طلایی برج ناقوس میناس مقدس
حوضچه غسل تعمید این کلیسا، از سنگ مرمر سفید ساخته شده و در نزدیکی ضلع شمالی و کنار پلههای محراب قرار گرفته است. در سمت راست صحن داخلی، درست در ابتدای پلههای محراب، ارگی قرار دارد که محل استقرار گروه همسرایان کلیسا را مشخص میکند. در دو ردیف و هر ردیف 7 نیمکت هم برای نشستن نمازگزاران در نظر گرفته شده. سقف را هم 6 ستون که در دو ردیف سهتایی، داخل کلیسا قرار دارند، نگه میدارد؛ ستونهایی که در زمان ساخت چوبی بود اما بهمرور، ستونهای آهنی جای آن را گرفت. از دیگر تغییرات این کلیسا میتوان به بام آن اشاره کرد؛ این بنا در ابتدا بام مسطح داشت اما در سالهای بعد، شیروانی شد. کلیسای میناس مقدس، دو در ورودی دارد؛ در ضلع جنوبی و غربی. این دو در چوبی هستند و شکل و رنگی یکسان دارند. بر روی هر لنگه از آنها هم، صلیب طلاییرنگی نقش بسته است. تنها تفاوت این دو درِ ورودی، سایهبانی است که در بالای درِ ضلع غربی ساخته شده، و دو ستون آجری مقابل درِ جنوبی. این دو ستون و دیوار ضلع جنوبی، برج ناقوس کلیسا را ساختهاند؛ برجی با گنبدی مخروطیشکل و هشتضلعی که بر فراز آن صلیبی فلزی نصب شده است. ظاهرا در گذشته، قبرستان روستا در حوالی این کلیسا قرار داشته؛ به همین دلیل در محوطه کلیسا، سنگقبرهای اهالی روستا به چشم میخورد که در میان آنها، متوفیان غیرارمنی، مسیحیان روس و انگلیسی هم دیده میشود. بخش دیگری از این قبرستان، در تپههای مشرف به کلیسا بوده که امروز، جای خود را به کلیسای صلیب مقدس در محوطه باشگاه آرارات داده است. کلیسای میناس مقدس، این بنای 155ساله قاجاری که هنوز در ده ونک، در محله آرارات و در خیابان قلعه ارامنه پابرجاست، در یازدهم دی 1380، به شماره 4680 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
