هفت صبح، سارا خادمی| دریاچه ارومیه، نامی است که قرنهاست با تاریخ ایران عجین شده است. ششمین دریاچه بزرگ آبشور جهان و بزرگترین دریاچه آبشور خاورمیانه که تا چند دهه پیش یکی از شاخصترین جلوههای طبیعی ایران و از مهمترین جاهای دیدنی ارومیه محسوب میشد. دریاچهای که زمانی با پهنهای از آبهای نیلگون، سواحل ماسهای، صخرههای تماشایی و ۱۰۲ جزیره منحصربهفرد، زیستگاهی کمنظیر برای پرندگان مهاجر و گونههای جانوری مختلف به شمار میرفت.
علاوهبر پرندگان این دریاچه مأمنی برای میگوی شور ارومیهای (گونه اندمیک) و سایر گونههایی است که در زیر آب زندگی میکنند. اما در سالهای اخیراین دریاچه نیز مانند بسیاری دیگر از زیستگاههای طبیعی کشور به سمت مرگ تدریجی نزدیک و نزدیکتر شده است. تغییراتی که نه تنها اکوسیستم منطقه را با بحران روبهرو کرد، بلکه زندگی مردم ارومیه را نیز تحتتاثیر خود قرار داده است.
آغاز خشکسالی از 30 سال قبل
روند خشکی این دریاچه از سالها پیش شروع شده بود. براساس گزارش برنامه سازمان ملل متحد، خشک شدن دریاچه ارومیه از سال ۱۹۹۵ شروع شده است. با اینکه خشکیدگی این سالهای دریاچه ارومیه به باران نسبت داده میشود، در سالهای اخیر مطالعهای انجام شد که نشان میداد سهم عوامل انسانی در خشک شدن دریاچه ارومیه ۶۹ درصد و سهم عوامل طبیعی مانند خشکسالیهای بلندمدت و کاهش میزان بارش در این خشکی، ۳۱ درصد است.
با این وجود بارشهای اخیر و جاری شدن جریان آب در این دریاچه بار دیگر باعث شد تا امیدهایی برای احیاء این دریاچه زنده شود. بارشهای یکی - دوهفته گذشته در حوضه آبریز دریاچه ارومیه سبب شده تا تراز این دریاچه نسبت به روزهای نخست مهرماه سال جاری یعنی حدود ۲.۵ ماه پیش، ۴۰ سانتی متر افزایش پیدا کند.
همزمان تصاویر و فیلمهایی در فضای مجازی منتشر شد که این ادعا را تایید میکرد و بازگو کننده صحنههای زیبایی از بازگشت آب به سطح تشنه دریاچه ارومیه داشت. در همین زمینه غلامرضا ضیائی نماینده استان اردبیل در شورای عالی استانها بعد از این بارشها گفت: بارش های اخیردر کشورمان دریاچه ارومیه را از مرگ حتمی نجات داده است. به لطف خدا با بارشهای اخیر وضعیت دریاچه ارومیه از جهت حیات وحش و بخشی نیز که قابلیت کشتی رانی پیدا کرده، بهتر شده است.
بارشهایی که نجات دهنده نیستند!
در عین حال اما گروهی از کارشناسان و مسئولان مدعیاند که نباید به این بارشها به چشم نجات دریاچه نگریست. سحر تاجبخش، رییس سازمان هواشناسی کشور همین چند روز قبل در خصوص بهتر شدن وضعیت دریاچه ارومیه با افزایش بارشها گفت: موضوع دریاچه ارومیه جدا از مسئله تغییر اقلیم و میزان بارشها، به نحوه مدیریت منابع آبی نیز بازمیگردد؛ چرا که بخش قابل توجهی از ظرفیت احیای این دریاچه به تامین و مدیریت صحیح منابع آب ورودی وابسته است.
حتی در سالهایی که بارشهایی در منطقه رخ میدهد، اگر منابع آب ورودی بهدرستی تامین نشود و حقابه دریاچه به شکل کامل اختصاص نیابد، مشکل دریاچه ارومیه دوباره بروز خواهد کرد؛ زیرا تبخیر بالا، برداشتها و نبود مدیریت موثر منابع آبی میتواند شرایط این دریاچه را وخیمتر از وضعیت فعلی کند.
وی همچنین تاکید کرده؛ جبران مشکلات دریاچه ارومیه صرفا از طریق بارش امکانپذیر نیست و عوامل دیگری نیز باید بهطور جدی مورد توجه قرار گیرد؛ بهگونهای که در سامانه بارشی فعلی، در شمالغرب کشور بهویژه در استانهای اردبیل و آذربایجان شرقی، بارشهای قابل توجهی رخ نداده و عملا فعالیت موثری در حوزه دریاچه ارومیه مشاهده نشد.
این در حالی است که تاجبخش ثبت حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیمتر بارندگی در حوزه آبریز دریاچه ارومیه را در بارشهای سامانه قبلی، تایید کرده است.
در تایید سخنان تاجبخش، صادق ضیائیان رئیس مرکز پیش بینی و مدیریت مخاطرات وضع هوا سازمان هواشناسی کشورنیز اعلام کرده است: «دریاچه ارومیه مشکلات متعدی دارد. یکی از آنها برداشتهایی که سر راهش انجام میشود. پیش از اینکه آب به دریاچه برسد حجم قابل توجهی برداشت برای مزارع و کشاورزی انجام میشود.»
احیا میشود اگر...
اما سامانه جدید وضعیت را بهتر کرده است. براساس گزارشهای هواشناسی، در پی ورود سامانه بارشی از غرب و شمالغرب کشور به طور متوسط حدود ۸۰ میلیمتر بارش در حوضه آبریز دریاچه ثبت شده است که نشان میدهد به میانگین بارش بلندمدت نزدیک شدهایم. بارشهایی که نسبت به مدت مشابه سال گذشته شرایط بسیار بهتری را رقم زده است.
با این وجود اما، باز هم شرایط دریاچه ارومیه چندان رضایت بخش نیست. این را سعید عیسیپور رئیس دفتر برنامهریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه میگوید و تصریح میکند: درست است که بارشهای اخیر باعث جریان یافتن آب در این دریاچه شده است اما، مسیر احیای دریاچه ارومیه همچنان طولانی است و در کنار بارشها باید وظایف خودمان را جدیتر دنبال کنیم. کاهش مصرف آب، جلوگیری از برداشتهای غیرمجاز و اصلاح الگوی مصرف بهویژه در بخش کشاورزی از مهمترین اقداماتی است که باید برای احیاء دریاچه انجام شود.
او از نظارت جدی دستگاههای مسئول در روزهای اخیر خبر داد و گفت: این نظارتها با مشارکت ستاد احیا، استانداری، فرمانداریها، آب منطقهای و محیط زیست انجام شده است تا جریانهای آبی بهدرستی مدیریت شود.به گفته رئیس دفتر برنامهریزی ستاد احیا دریاچه، به دلیل بارشهای خوب در حوضههای خارج از دریاچه، بهویژه در منطقه پیرانشهر و افزایش ورودی آب به سد کانیسیب، این امکان وجود دارد که رهاسازی حقابه دریاچه ارومیه از سد کانی سیب امسال زودتر از موعد و به جای ابتدای اسفندماه، رهاسازی آب از اواخر دی یا اواسط دیماه انجام شود.
این مسئول ستاد احیای دریاچه ارومیه در عین حال گفته است: در حال حاضر تراز دریاچه نسبت به سال گذشته هنوز پایینتر است، اما مجموعه بارشها، پیشبینیهای هواشناسی و اقداماتی که برای مدیریت مصرف آب در حال انجام است، این امید را ایجاد کرده که وضعیت دریاچه ارومیه در سال جاری نسبت به سال قبل بهبود پیدا کند.
احیای چندین باره دریاچه طی 200 سال
بررسیهای مدارک تاریخی نشان میدهد، دریاچه ارومیه یک خشکسالی شدید را در سال ۱۸۰۰ پشت سر گذاشته است، زمانیکه حداکثر عمق دریاچه فقط ۷۵ سانتیمتر بوده است. همچنین، این دریاچه بین سالهای ۱۹۶۵ تا ۱۹۶۸ نیز یک دوره خشکسالی را تجربه کرده و مجددا احیا شده است.
تجربههایی که نشان میدهد دریاچه ارومیه میتواند دوباره احیا شود، اما اینبار احیای آن فقط به عوامل طبیعی وابسته نیست و نباید از تبعات اقداماتی چون؛ احداث پروژههای سدسازی و مدیریت ناصحیح آب و... غافل ماند. واقعیت این است که چه بخواهیم و چه نخواهیم، بحران کنونی این دریاچه با دخالت فراوان عوامل انسانی (سدها، کشاورزی، برداشت بیشازحد آب) همراه است. به همین دلیل، نیازمند مدیریت یکپارچه و اقدامات مهندسی برای تضمین بازیابی آن است.
در این میان شاید فقط امیدوار بود. همانطور که «سعید عیسیپور»، مدیر دفتر برنامهریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه، معتقد است که منطقه تحمل خشکشدن دریاچه را ندارد و چارهای جز احیای دریاچه ارومیه نیست؛ زیرا تقریبا هفت میلیون نفر در اطراف این زیستگاه زندگی میکنند و هیچ دولتی نمیتواند تبعات خشکیدن آن را جبران کند. بنابراین باید امیدوار بود که هم بارش ها بیشتر از اینها باشد و ابرها تاوان سوء مدیریتها را بدهند و هم مدیران به واقع، حجم آب این دریاچه را مدیریت کنند تا مبادا چند ماه دیگر دوباره شاهد شروع سریال«آغاز مرگ دریاچه ارومیه» باشیم!
