تهران از چه زمانی نقشه‌دار شد؟
نقشه‌دار شدن تهران از عهد صفوی با ساخت برج و بارو آغاز شد و در دوره قاجار با تهیه اولین نقشه توسط سروان ناسکوف روسی، به‌واسطه تأثیرات تمدن غرب و اهداف نظامی و جاسوسی تسریع گردید.
عباس عربی – تهران‌شناس
نیک می‌دانیم که در عهد صفوی برج و باروی تهران ساخته شد در نتیجه به تدریج محلات پنجگانه آن شامل: عودلاجان، چاله میدان، سنگلج، ارگ و بازار پدید آمد. در عهد قاجار که تهران پایتخت ایران شد و این دوره با ورود مظاهر جدید تمدنی غرب به ایران مقارن بود، به تدریج تهیه و تدوین نقشه تهران مطابق با اصول جدید و مدرن در ذهن حاکمان داخلی گرفت. اولین و قدیمی‌ترین نقشه تهران نقشه‌ای است که سروان ناسکوف روسی آن را تهیه کرد. این نقشه در دوران فتحعلی شاه قاجار تهیه شده و به نظر می‌آید که ناسکوف آن را برای اهداف جاسوسی ترسیم کرده باشد، به خصوص که زمان تدوین و تهیه این نقشه حد فاصل بین دو عهدنامه گلستان و ترکمنچای است و دیگر آنکه او در نقشه تهران جزئیات ارگ سلطنتی، تاسیسات زیربنایی و استحکامات دفاعی شهر را به تصویر کشیده است. همچنین به «اوروس میدان» یا میدان روسها و محل نگهداری اسرای روس اماکن مرتبط با روسها توجه خاصی شده است. ناسکوف بر خلاف نقشه‌هایی که پس از این تدوین شد، مناطق حومه تهران و خارج از حصار تهماسبی را به تصویر کشیده که به نظر می‌آید هدف او نشان دادن راه های دسترسی به پایتخت ایران است.
دومین نقشه تهران را نیز روسها تهیه کردند.الیا نیکولایوویچ بِرِزین ( Ilia Nikolayevich Berezin) جهانگرد، مستشرق و مورخ روس شرح مفصلی از ساختمان‌ها و ابنیه داخل کاخ گلستان ارائه کرده، سپس نقشه‌ای نیز از عمارات مزبور و شهر تهران رسم کرد که جزو نقشه‌های تاریخی و مهم شهر تهران به‌شمار می‌آید. اطراف نقشه دارای نقوش تزئینی است و سمت راست آن جمله: «دارالخلافه تهران پایتخت پادشاه عالم‌پناه» و در سمت چپ آن نیز جمله «نصرالدین بن محمد شاه» به چشم می‌خورد. در پایین نقشه نیز این جمله به چشم می‌خورد: «بسعی کمترین بندگان الیاس بره زین». این نقشه به سال 1852 میلادی در مسکو منتشر شد.
نقشه بعدی را «آگوست کرشیش» کشید که اهل کشور چک و از اتباع امپراطوری اتریش آن زمان بود. شاهزاده علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه وزیر علوم آن زمان به وی ماموریت داد تا نقشۀ دارالخلافه تهران را تهیه کند. کرشیش در مدرسه دارالفنون معلم امور نظامی و توچخانه بود. وی با همکاری دو تن از شاگردان ایرانی مدرسه دارالفنون نقشه‌برداری از تهران را آغاز کرد که نیمه اول سال 1275 هجری قمری به پایان رسید و پس از مدتی تهیه‌کنندگان این نقشه به حضور ناصرالدین شاه قاجار رسیدند. بنابر اذعان روزنامه وقایع اتفاقیه این نقشه مطبوع طبع همایونی قرار گرفت و شاه مبلغ یکصد تومان انعام به آنها مرحمت کرد. در این نقشه عمارات دولتی و سلطنتی، خانه‌های اعیان و اشراف سرشناس، بازار، حدود محله‌ها، امامزاده‌ها، مساجد، میادین، کاروانسراها، گورستانها، یخچالها و ... ترسیم شده است. در نقشه کرشیش او بر خلاف نقشه برزین روس، حدود محلات پنجگانه تهران به روشنی از یکدیگر تفکیک شده است که می‌توان آن را از نقشه برزین کامل‌تر دانست. میانه سلطنت ناصرالدین شاه قاجار حصار قدیمی شهر(حصار شاه تهماسبی) تخریب شد و تهران از شمال، جنوب، شرق و غرب گسترش یافت و حصار جدیدی با دوازده دروازه ساخته شد که به آن حصار ناصری می‌گفتند. با ساخت حصار ناصری، محله جدیدی به‌نام محلۀ دولت به محلات پنجگانه تهران اضافه شد. پس تهیه نقشه جدید از شهری که توسعه یافته بود احساس شد. این بار نیز به مدرسان و شاگردان مدرسه دارالفنون مراجعه کردند و «حاج عبدالغفار نجم الملک» زیر نظر «جعفرقلی خان نیرالملک» مدیر مدرسه به همراه بیست تن از شاگردان رشتۀ مهندسی مدرسه تهیه نقشه جدید را عهده‌دار شدند و این نقشه در سالهای پایانی سلطنت ناصرالدین‌شاه منتشر شد.
نقشه دارالخلافه ناصری که عبدالغفار در سال 1309 هجری قمری تهیه کرد به خوبی علامت گذاری شده و با عنایت به علائم قراردادی آن قسمتهای گوناگون شهر از هم تفکیک شده است. مقایسه این نقشه با نقشه کرشیش توسعه شهر تهران طی بیش از سی سال و گسترش محلات آن را نشان می دهد، ضمن آنکه تحول امر نقشه کشی و دقت این نقشه نسبت به نقشه‌های قبل از خود کاملا مشخص است به گونه‌ای که این نقشه را باید اولین نقشه دقیق تهران به حساب آورد.
عبدالغفار درخصوص نقشه کرشیش و مقایسه آن با نقشه خود می‌گوید: «در سی سال گذشته موسیو کرشیش نمساوی(اتریشی) معلم توپخانه مدرسه مبارکه دارالفنون به استمداد شاگردان سرشناس خود، نقشه‌ای از طهران برداشت که ابعاد آن را به قدم پیموده بودند و زوایا را به تقریب گرفته بودند و اعتبار علمی نداشت و تخمینی بود، معهذا برای اشخاصی که بخواهند وضع سی سال قبل تهران را ببینند مفید است. بعضی عمارات وسیعه اعیان و معارف را مهندسین مکرر رفتند اذن بطلبند نقشه بردارند، صاحبان آنها به هر ملاحظه‌ای بود اذن ندادند و محل عمارت آنها بیاض و ساده باقی ماند...در این تاریخ هزار و سیصد و نه که حسب الامر اعلی مقرر شد که نقشه دارالخلافه به زیور طبع درآید، تغییرات کلیه که در وضع عمارات راه یافته بود مجددا اصلاح شد، پس این نقشه مطابق است با وضع شهر دارالخلافه در تاریخ محرم سنه 1309.»
بدین ترتیب این نقشه جزئیات ارزشمندی از تهران اواخر عهد ناصری ارائه می‌کند و باید به این نکته اشاره کرد که بهترین نقشه تهرانی را که تا آن زمان ترسیم شد خود ایرانی‌ها کشیدند، که از نقشه‌های قبلی دقیق‌تر بود. جزئیاتی که از معابر، میادین، عمارات سلطنتی و اعیان و اشراف، قبرستانها، کاروانسراها، مساجد، محلات و ... در این نقشه ارائه می‌شود و همچنین مقیاسها در نوع خود بسیار ارزشمند و حائز اهمیت است.