معمای انرژی دو همسایه| چرا چراغ ترکیه روشن‌تر از ایران است؟
ایران با جمعیتی برابر و تولید برق بیشتر از ترکیه، با ناترازی برق مواجه است
هفت صبح| گروه اقتصادی در آستانه تابستان ۱۴۰۴، کشور بار دیگر با خاموشی‌های دوره‌ای روبه‌رو شد در حالی‌که درست در آن‌سوی مرز، ترکیه نه‌تنها بی‌نیاز از واردات برق بود، بلکه مازاد تولید خود را صادر می‌کرد.
این تضاد آشکار میان کشوری که بیش از همسایه‌اش برق تولید می‌کند و همچنان با خاموشی دست‌به‌گریبان است و کشوری که با منابع کمتر، برق می‌فروشد به‌روشنی معمایی در قلب سیاست انرژی منطقه است. چرا کشوری با تولید بالاتر، کمتر روشن است؟ چگونه ممکن است ایران با جمعیتی تقریباً برابر ترکیه، تولید برق بالاتری داشته باشد اما با کسری مزمن روبه‌رو شود؟ و چگونه ترکیه در همان سال‌ها مازاد برق تولید کرده و صادر می‌کند؟
تولید برق و کسری برق؛ تراز ناهماهنگ
بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، ایران در سال ۱۴۰۲ معادل حدود ۳۱۹,۶۳۲ گیگاوات‌ساعت برق تولید کرده که کمی بیشتر از تولید ترکیه (حدود ۳۰۳,۰۷۶ گیگاوات‌ساعت) بوده است. با این حال، ایران در تابستان همان سال با قطع برق‌های مکرر و کسری قابل توجه مواجه شده است. کسری که به علت پایین بودن رشد تولید نسبت به رشد تقاضا، زیرساخت‌های فرسوده و آسیب‌پذیری شدید سیستم انتقال شکل گرفته است. به‌طور رسمی هم وزارت نیرو و بانک جهانی گزارش داده‌اند که بیش از ۱۸ تا ۳۵ درصد از برق تولیدشده در مسیر انتقال تلف می‌شود .
در مقابل، ترکیه نه‌تنها توانسته کسری را مدیریت کند، بلکه در سال‌های اخیر به صادرکننده برق نیز تبدیل شده است. داده‌های سازمان تنظیم مقررات بازار انرژی ترکیه نشان می‌دهد که این کشور در سال ۱۴۰۲ حدود ۶۳۳۰ گیگاوات‌ساعت برق صادر کرده و انتظار می‌رود این رقم تا پایان سال ۱۴۰۴ به ۶۵۰۰ تا ۷۰۰۰ گیگاوات‌ساعت افزایش یابد.
ترکیب انرژی؛ نقطه شروع تفاوت
ایران همچنان به شدت به سوخت‌های فسیلی متکی است که گاز طبیعی (تقریباً ۸۱ تا ۸۵ درصد) و نفت (۷ تا ۱۴ درصد) آن را تشکیل می‌دهد. این در حالی است که انرژی تجدیدپذیر سهمی بسیار ناچیز حدود ۵ تا ۶ درصد از کل تولید دارد. آمارهای اخیر نیز نشان می‌دهند که تنها حدود ۴.۴ درصد تولید برق ایران از نیروگاه‌های برق‌آبی تأمین می‌شود.
در نقطه مقابل، ترکیه موفق شده ترکیب تولیدی خود را به سمت تجدیدپذیرها سوق دهد. سال ۲۰۲۴ حدود ۴۵ درصد از برق تولیدی ترکیه از منابع پاک مانند برق‌آبی، باد و خورشیدی تأمین شده که سهم هیدرو حدود ۲۲ درصد و باد و خورشید حدود ۱۸ درصد از کل بوده‌اند. ظرفیت نصب‌شده ترکیه نیز به سرعت رشد کرده است و تا سال ۱۴۰۴ خورشیدی به بیش از 17هزار مگاوات و بادی به بیش از 12هزار مگاوات رسیده است. ترکیه بر اساس طرح ملی انرژی خود در نظر دارد تا سال ۱۴۱۰ خورشیدی ظرفیت خورشیدی را به 20هزار مگاوات برساند .
صادرات برق و تعامل انرژی دو کشور
با وجود تنش‌های ژئوپلیتیکی و رقابت منطقه‌ای، ایران و ترکیه مبادلات انرژی را ادامه داده‌اند. طبق تحلیل موسسه کلینگه‌ندال، ایران در سال ۱۴۰۲ حدود 5500گیگاوات‌ساعت برق به ترکیه صادر کرده که بخشی از مبادلات گسترده‌تر انرژی، همچنین شامل معاوضه گاز (متوسط ۰.۶ میلیارد متر مکعب در سال) شده است.ترکیه نیز با وجود رشد مصرف داخلی که در سال ۱۴۰۲ به حدود ۴۸.۴ میلیارد مترمکعب گاز رسید، توانسته به مسیر صادرات پایدار ادامه داده، نشانه‌ای از انعطاف‌پذیری استراتژیک نشان دهد.
ناکارآمدی زیرساختی؛ خاستگاه بحران
کارایی پایین نیروگاه‌ها یکی از عوامل بسیار مهم در هدررفت انرژی برق در ایران است. بسیاری از نیروگاه‌های گازی و نفتی قدیمی با راندمان بسیار پایین (۲۰ تا ۳۰ درصد) و به‌روزرسانی ناکافی باعث شده تولید نتواند با تقاضا همگام باشد. علی‌رغم برنامه‌ریزی‌ها برای افزودن ظرفیت سالانه حدود ۶۰۰۰ مگاوات، تحقق اهداف کمتر از یک‌سوم بوده است.
علاوه براین، سیستم انتقال و توزیع برق، به‌ویژه شبکه‌های قدیمی شهری نیز بهره‌وری را به شدت کاهش داده‌اند. در تابستان ۱۴۰۳، کسری برق ایران در ساعات پیک به حدود 20هزار مگاوات رسید و انتظار می‌رود در سال آینده (۱۴۰۵) این کسری به 25هزار مگاوات برسد رقمی که نیاز به سرمایه‌گذاری حدود ۲۰ میلیارد دلار دارد .
فرصت تجدیدپذیرها
ایران با داشتن ۳۰۰ روز آفتابی در سال و همچنین مناطق مستعد برق بادی، پتانسیل بسیار بالایی برای استفاده از انرژی تجدیدپذیر دارد. بااین حال، تاکنون سهم منابع پاک در تولید برق کمتر از ۵ درصد بوده است، در حالی که طرح‌های هدف‌گذاری‌شده عملی نشده‌اند.
کارشناسان پیشنهاد می‌کنند با سرمایه‌گذاری هدفمند، ارتقاء نیروگاه‌ها به سیکل ترکیبی و توسعه نیروگاه‌های خورشیدی و بادی، ایران می‌تواند ضمن کاهش هدر انرژی، تولید مازاد داشته باشد و به صادرکننده تبدیل شود؛ مشابه همان مسیری که ترکیه پیموده است.
هم‌افزایی منطقه‌ای؛ راهبرد آینده
این معمای انرژی نشان می‌دهد که منطقه نه‌فقط در رقابت، بلکه در همکاری پایدار نیز فرصت دارد. ایران با کمک ترکیه و با بهره‌مندی از ظرفیت‌های اقلیمی و زیرساختی خویش، می‌توانند با همکاری مشترک در حوزه انتقال برق فرامرزی، تبادل فناوری، یا سرمایه‌گذاری مشترک در پروژه‌های تجدیدپذیر از وضعیت کسری خارج شوند.
با این حال، برای این تحول لازم است که موانعی مانند تحریم‌ها، مالیات بر انرژی، سیاست‌گذاری ناپایدار و عقب‌ماندگی تکنیکی در ایران برداشته شود. تنها در این صورت است که این کشمکش انرژی می‌تواند به نقطه قوتی برای رشد پایدار تبدیل شود. ایران با تولید بیشتر برق نسبت به ترکیه اما مواجهه با کمبودهای مکرر، نمونه‌ای آشکار از ناکارآمدی سیستم انرژی و عدم توجه به تنوع منابع است.
در حالی که ترکیه با رشد هدفمند تجدیدپذیرها به صادرکننده تبدیل شده، ایران در باتلاق زیرساخت فرسوده و کسری سرمایه گرفتار مانده است. این معما نه‌تنها یک چالش ملی، بلکه زنگ خطری است برای تغییر مسیر سریع و هوشمندانه در سیاست انرژی تا از رهگذر ارتقا کارایی، تنوع منابع و تعامل فرامرزی به‌جای انزوا بر ناترازی انرژی فائق آییم.
