یوز، یونجه و شترهای سرکش

هفت صبح، لیلا مرگن|   سازمان حفاظت محیط زیست پارک ملی توران را با مزرعه اشتباه گرفته و اقدام به کشت یونجه در تنها زیستگاه فعال یوزپلنگ آسیایی کرده است. اقدامی که به اعتقاد کارشناسان ممکن است حتی جمعیت علفخواران را با مخاطره جدی روبه‌رو کرده و بر ناپایداری منطقه می‌افزاید. در چنین شرایطی آیا می‌توان نسبت به حفظ اندک جمعیت یوزپلنگ باقی مانده در ایران امیدوار بود؟

خبر آن‌قدر عجیب است که کارشناسان نیز حاضر به پذیرش آن نیستند. مجید عجمی، رئیس اداره پارک ملی توران شاهرود از آغاز عملیات کشت و آبیاری پاییزه علوفه در منطقه ماجراد واقع در پارک ملی توران خبرداده و هدف از اجرای این طرح را تامین پایداری حیات وحش در این زیستگاه معرفی می‌کند. اقدامی که از سوی بسیاری از افرادی که با طبیعت سر و کار دارند، پذیرفتنی نیست و زمینه تعجب آنها را فراهم می‌کند.

بر اساس اطلاعات موجود و اظهار نظرهای مسئولان پارک ملی توران، یوزپلنگ‌های موجود در زیستگاه از کمبود طعمه رنج می‌برند. این یعنی زنجیره حیات در پارک ملی توران با مشکل مواجه شده و احتمالا پوشش گیاهی آن‌قدری نیست که برای تغذیه علفخواران کافی باشد به همین دلیل جمعیت علفخواران کم شده و به دنبال آن سایر حلقه‌های زنجیره اکوسیستم یعنی گوشتخواران که یوزپلنگ هم یکی از آنهاست، تحت تاثیر قرار گرفته‌اند.

آن‌طور که سعید یوسف‌پور، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان سمنان در شهریور ماه امسال خبر می‌دهد، عملیات انتقال تعدادی جبیر از پارک ملی کویر مرکزی به پارک ملی توران موفقیت‌آمیز بوده و قرار است با هدف تامین طعمه زنده برای یوز، این عملیات طی سه مرحله انجام شود.

 شترها رقیب جدی حیات وحش منطقه

در حالی سازمان محیط زیست انتقال جبیر را در دستور کار قرار می‌دهد که به گفته مسئولان محلی، پارک ملی توران از وجود جمعیت مازاد شتر در منطقه به شدت آسیب دیده است. سال‌ها پیش سازمان محیط زیست برای افزایش درآمد جامعه محلی به آنها آموزش می‌دهد که طبیعت‌گردی را در منطقه توسعه دهند اما از آنجا که این نسخه پیوست‌های درستی نداشته، به ضد خودش تبدیل می‌شود.

افزایش درآمد جامعه محلی به دنبال اجرای این سیاست جامعه محلی را به سمت خرید شتر و رهاسازی در عرصه‌های طبیعی منطقه سوق می‌دهد و حالا سازمان محیط زیست با مشکل لاینحل جمعیت مازاد شتر که عرصه پارک ملی توران را به شدت تخریب کرده، دست و پنجه نرم می‌کند.

شتر به رقیب جدی علفخواران منطقه تبدیل شده است. علفخواران نیاز به غذا دارند و اگر در منطقه غذایی نباشد، قطعا در پارک ملی توران باقی نمانده و به دنبال غذا به مناطق دیگر مهاجرت می‌کنند. به این ترتیب طعمه‌ای برای یوزها باقی نمی‌ماند. راهکار متولیان برای حل این مشکل، به جای اینکه معطوف بر تقویت پوشش گیاهی منطقه و حذف شتر از عرصه با هدف اصلاح زنجیره‌های حیات باشد، به سمت مسکن‌های موقت و کشت و کار در منطقه حفاظت شده توران رفته است. آیا با چنین تصمیماتی می‌توان به بقای یوزپلنگ آسیایی در ایران امیدوار بود؟ آیا تامین علوفه برای علفخواران اقدام درستی است؟

   کاشت علوفه در منطقه حفاظت شده پذیرفتنی نیست

عادل جلیلی، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در گفت‌وگو با «هفت صبح» تامین علوفه در شرایط استثنایی و در سال‌های خشک را به‌عنوان یک روش پشتیبانی کننده برای عبور از بحران، اقدامی منطقی می‌داند اما برای او عجیب است که گروهی در یک منطقه حفاظت شده علوفه بکارند.

جلیلی می‌گوید: روش تامین علوفه در برخی کشورها مرسوم است. معمولا علوفه از جای دیگر آن هم برای یک شرایط بحرانی می‌آورند تا بحران را آرامش دهند. به گفته جلیلی وقتی هدف حفاظت از یک گونه خاص از حیات وحش باشد، باید زنجیره حیاتی و غذایی آن گونه مورد توجه قرار گیرد زیرا باید غذای حیوان تامین شود. سطحی هم که برای حفاظت در نظر گرفته می‌شود، معمولا بر اساس جمعیت آن گونه خاص تعیین می‌شود که چرخه حیات به شکل طبیعی اتفاق بیفتد.

او کشت علوفه در حاشیه یک منطقه حفاظت شده و انتقال آن به داخل منطقه را قابل قبول می‌داند اما کشت و کار در داخل منطقه را عجیب توصیف کرده و بر این باور است که باید پوشش گیاهی مناطق حفاظت شده مدیریت شود. به این مفهوم که حتی جمعیت علفخواران هم رصد شود تا اگر به پوشش گیاهی آسیب وارد می‌کرد، حتی جمعیت آنها هم کنترل شود تا اکوسیستم از حالت توازن خارج نشود.

   یونجه گیاهی مضر برای دام سبک

موضوع فقط اشتباه گرفتن منطقه حفاظت شده با مزرعه نیست بلکه مسئله آن است که کشت و کار یک محصول در منطقه حفاظت شده آیا بر روند طبیعی حاکم بر عرصه تاثیر می‌گذارد؟ رضا نامجویان معاون فنی اسبق دفتر مرتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با «هفت صبح» تک کشتی (کشت یک گونه خاص) را عاملی برای تغییر پوشش جانوری مناطق طبیعی اعلام می‌کند.

اما ماجرا به همین جا هم ختم نمی‌شود. به گفته نامجویان تک کشتی در برابر حمله آفات و امراض مقاوم نبوده و اگر آفتی در منطقه شایع شود، گونه گیاهی کشت شده حذف شده و منطقه عاری از پوشش گیاهی می‌شود. از سوی دیگر یونجه گیاهی است که باعث ایجاد مسمومیت در دام می‌شود و دام‌های سبکی که یونجه می‌خورند، شکم‌هایشان باد کرده و خدمات درمانی دریافت می‌کنند. آیا مصرف یونجه در علفخواران پارک ملی توران هم چنین تبعاتی به همراه خواهد داشت؟

نکته دیگری که معاون فنی اسبق دفتر مرتع سازمان منابع طبیعی به آن اشاره می‌کند درباره کاهش تنوع زیستی است. یونجه گونه بومی منطقه نبوده و وارداتی است. به همین خاطر حضورش در پارک ملی توران عملا پایداری منطقه را به خطر می‌اندازد. از آنجا که حیات وحش ترکیبی از گونه‌ها را مصرف کرده و بهترین رژیم غذایی برای آنها رژیم ترکیبی است، کشت یونجه پایداری منطقه را به خطر می‌اندازد.

به گفته نامجویان بسته به وضعیت تخریب مراتع، مدت زمان مورد نیاز برای احیای یک مرتع متفاوت است. بهترین شیوه برای احیای مرتع قرق بوده و در جای خشکی مثل توران، پنج تا 10 سال باید زمان صرف کرد تا مرتع خودش را احیا کند اما در فرآیندهای احیایی هم باید از گونه‌های بومی به صورت ترکیبی استفاده شود. 

با توجه به توضیح کارشناسان چنین به نظر می‌رسد که سازمان حفاظت محیط زیست برای بقای نسل یوزپلنگ آسیایی سیاست‌هایی را در پیش گرفته است که نه تنها بر حفظ نسل یوزپلنگ آسیایی تاثیر مثبت ندارد بلکه امکان ایجاد ناپایداری در پارک ملی توران را هم تشدید می‌کند. آیا بهتر نیست به جای اجرای پروژه‌های کوتاه مدت و ناپایدار به سمت اجرای پروژه‌های اصولی و طولانی مدت احیای پوشش گیاهی در پارک ملی توران حرکت کنیم؟