عملیات بزرگ بانک مرکزی برای مهار هیولای تورم
روزنامه هفت صبح، احمدرضا نجفی | جزئیات طرح بانک مرکزی برای ایجاد تغییرات بنیادین در اقتصاد کشور.
عملیات بازار باز چیست ؟
عملیات بازار از دیروز شنبه، به طور رسمی اجرا شد. بانک مرکزی و اقتصاددانها از آن به عنوان انقلاب بزرگ در نظام بانکی یاد می‌کنند و قرار است با یک‌سری قاعده‌های جدید، به جنگ تورم بروند. این عملیات آنقدر پیچیده است که رمزگشایی از آن نیاز به عملیات جداگانه‌ای داشته باشد.
اما نهایت سعی‌مان را کرده‌ایم تا به طور ساده توضیح بدهیم که بانک مرکزی قرار است چه کارهایی را در عملیات بازار باز انجام دهد، این عملیات به دنبال چه هدفی است و چه تاثیری در زندگی ما خواهد گذاشت. نقشه راه به این صورت است که بانک مرکزی با استفاده از اوراق، نرخ بهره بین بانکی را کنترل می‌کند. با کنترل نرخ بهره از بالا رفتن نقدینگی یا همان پول موجود در بازار جلوگیری می‌شود و با کنترل حجم پول‌های موجود در بازار، شاهد حفظ ارزش پول خواهیم بود که نهایتا به کنترل نرخ تورم منجر خواهد شد؛ البته در بلندمدت!
* یک: بازار باز قرار است چه تاثیری در زندگی ما داشته باشد؟
عملیات بازار باز از دیروز شنبه به طور رسمی اجرا شده است. بانک مرکزی یک سری اهداف برای اجرا کردن این طرح اعلام کرده، اما آن چیزی که مستقیما در زندگی ما تاثیر خواهد گذاشت، کنترل نرخ تورم است. کارهایی که قرار است انجام شود، نهایتا باعث به تعادل رسیدن نرخ تورم خواهد شد، اما همه‌چیز گام به گام انجام می‌شود. بانک مرکزی به طور مشخص علاوه بر کنترل نرخ تورم ، هدف از اجرا کردن عملیات بازار باز را ساماندهی اضافه‌برداشت بانک‌ها، چارچوب مشخص برای اعطای اعتبار به بانک‌ها و موسسات اعتباری، اجرای سیاست پولی و مدیریت نرخ‌های سود اعلام کرده که همگی نهایتا با تنظیم شدن نرخ تورم در زندگی ما تاثیر خواهد داشت.
* دو: کی تاثیر عملیات بازار باز را احساس خواهیم کرد؟
تورم قرار نیست از همین فردا به شرایط عادی برگردد. عملیات بازار باز بیشتر نقش پی‌ریزی را برای تحول در اقتصاد کشورمان ایفا می‌کند. آنطور که بانک مرکزی اعلام کرده، مشاهده تاثیرات این اقدام در کوتاه‌مدت ممکن نیست و این مورد یک برنامه برای آینده اقتصاد است که دیر یا زود به آن خواهیم رسید.
* سه: بازار باز چطور می‌خواهد نرخ تورم را کنترل کند؟
احتمالا شما هم درباره تاثیر زیاد شدن پول در تورم شنیده‌اید. اقتصاددانها به جای پول، از واژه نقدینگی استفاده می‌کنند. هر چقدر پول در بازار بیشتر باشد و نقدینگی رشد کند، شاهد بی‌ارزش شدن آن خواهیم شد که نهایتا منجر به تورم می‌شود. بانک مرکزی قرار است با کنترل نقدینگی یا همان حجم پول موجود در بازار، نرخ تورم را کنترل کند. هرچند، پیش از این هم بانک مرکزی برای کنترل پول‌های موجود در بازار اقداماتی انجام می‌داد، اما حالا این اقدامات از دخالت مستقیم، به دخالت غیرمستقیم تبدیل خواهد شد. اقتصاددانها به جای دخالت از واژه سیاست پولی استفاده می‌کنند که همان استراتژی بانک مرکزی برای کنترل بازار است. در اینجا بانک مرکزی با کنترل کردن نرخ بهره توسط عملیات بازار باز ، می‌خواهد تورم را مهار کند.
* چهار: تفاوت دخالت مستقیم و غیرمستقیم بانک مرکزی چیست؟
وقتی بانک مرکزی می‌گوید نرخ بهره باید ۱۸درصد باشد، این یک نوع سیاست پولی مستقیم به حساب می‌آید. چراکه بانک مرکزی رسما در بازار دخالت کرده و اجازه تغییر نرخ بهره را نمی‌دهد. مشابه این مورد را در بازار ارز هم شاهد هستیم. زمانی که بانک مرکزی می‌گوید، نرخ ارز چهارهزار و ۲۰۰تومان است، یعنی یک سیاست پولی مستقیم به کار گرفته. سیاست‌هایی که حالا در اغلب کشورهای توسعه‌یافته منسوخ شده‌اند و جای خود را به دخالت‌های غیر مستقیم داده‌اند. حالا بانک مرکزی به جای تعیین نرخ بهره، قرار است یک بازه برای آن مشخص کند. بانک‌ها در تعیین نرخ آزاد خواهند بود، اما نهایتا بانک مرکزی با خرید و فروش اوراق دولتی در هدایت آن نقش خواهد داشت. توجه داشته باشید که واژه «هدایت» جای خود را به «تعیین» داده و همینجا تفاوت دخالت مستقیم و غیرمستقیم مشخص می‌شود.
* پنج: کنترل نرخ بهره تا چه حد روی تورم تاثیر می‌گذارد؟
نرخ بهره در همه کشورها با تورم رابطه تنگاتنگی دارد. بخش بزرگی از نقدینگی یا همان پول کشور، دست بانک‌ها است و آنها تاثیر زیادی در ارزش پول می‌گذارند. باید توجه داشته باشید که نرخ بهره با سود بانکی که در حساب‌های سپرده با آن روبه‌رو هستیم، فرق دارد. نرخ بهره در اصل به قراردادهای بین بانک‌ها و بانک مرکزی مربوط است. آنها مدام در حال پرداخت وام به یکدیگر هستند و این وام‌ها نرخ بهره خاص خودش را دارد. این نرخ می‌توان مقدار پول موجود در بازار را کنترل کند که نهایتا به مهار تورم منجر می‌شود.
* شش: اوراق قرضه چیست؟
در عملیات بازار باز ، قرار نیست هیچ پولی بین بانک‌ها و بانک مرکزی رد و بدل شود. همه‌چیز در قالب اوراق انجام خواهد شد که اقتصاددانها به آن اوراق قرضه دولتی می‌گویند. هر بانک بخش از سپرده‌هایش را نزد بانک مرکزی می‌گذارد تا اگر اتفاقی برای بانک افتاد، بانک مرکزی بتواند پاسخگوی مشتریان این بانک‌ها باشد. این مبالغ عموما بین ۱۰ تا ۳۰درصد کل سرمایه بانک را تشکیل می‌دهد. اقتصاددانها به این سپرده، ذخیره بانکی یا سپرده قانونی می‌گویند. بانک‌ها می‌توانند تحت شرایطی مقداری از ذخیره قانونی‌شان را از بانک مرکزی پس بگیرند، اما بانک مرکزی هیچ موقع به آنها پول نمی‌دهد و در عوض به آنها اوراق دولتی پرداخت می‌کند. این اوراق حکم سرمایه را دارند و بانک‌ها می‌توانند به جای پول، برای مبادلاتشان از این اوراق استفاده کنند. بانک مرکزی در عملیات بازار باز ، شرایطی برای مبادله این اوراق در نظر می‌گیرد.
* هفت: شیوه جدید محاسبه نرخ بهره بانک‌ها چطور خواهد بود؟
تا پیش از این نرخ بهره بین بانکی مستقیما توسط بانک مرکزی تعیین می‌شد، اما حالا در عملیات بازار باز ، بانک مرکزی با خرید و فروش اوراق نرخ بهره را کنترل خواهد کرد. طوری که این نرخ بین بازه‌ای که توسط بانک مرکزی تعیین می‌شود، نوسان خواهد داشت. اقتصاددانها به این بازه، اصطلاحا کریدور می‌گویند که احتمالا اسم آن در خبرهای مربوط به عملیات بازار باز به گوشتان خورده باشد.
* هشت: بانک مرکزی چطور کف نرخ بهره را تعیین خواهد کرد؟
فرض کنید یک نفر به شما بگوید حاضر است در ازای دریافت پول، به شما پنج‌درصد سود پرداخت کند. آیا در چنین حالتی حاضر می‌شوید پولتان را در اختیار کسانی که کمتر از پنج‌درصد سود نصیب سرمایه‌تان می‌کنند بگذارید؟ قطعا نه. بانک مرکزی دقیقا همین‌کار را انجام می‌دهد. این بانک یک نرخ کف تعیین می‌کند و می‌گوید حاضر است در ازای دریافت پول با این نرخ سود پرداخت کند. اقتصاددانها به این کار، قرارداد بازخرید یا جذب نقدینگی می‌گویند. بانک‌ها با خرید اوراق بانک مرکزی، می‌توانند به اندازه کف نرخ بهره، سود کنند. برای همین اگر بانک دیگری بخواهد تسهیلات بگیرد، باید نرخ بهره بالاتری نسبت به بانک مرکزی پیشنهاد کند.
* ۹: چطور سقف نرخ بهره مشخص خواهد شد؟
اگر یک نفر به شما وام با بهره ۲۰درصد پرداخت کند، آیا حاضر می‌شوید سراغ کس دیگری بروید که نرخ سود بالاتر برای سرمایه‌اش می‌خواهد؟ باز هم جواب منفی است. بانک مرکزی به بانک‌هایی که نقدینگی یا همان پول لازم دارند، با یک نرخ مشخصی وام می‌دهد. بر این اساس هیچ بانکی نمی‌تواند نرخ بالاتر تعیین کند، چراکه مشتری برای آن وجود نخواهد داشت. آنها ترجیح خواهند داد از خود بانک مرکزی وام بگیرند. با این کار سقف نرخ بهره تعیین خواهد شد. این وام در حقیقت در قالب خرید اوراق انجام می‌شود. به عبارتی بانک مرکزی اوراقی را که در ازای سپرده بانک‌ها به آنها فروخته است، می‌خرد. اقتصاددانها به این کار، قرارداد بازخرید معکوس یا تزریق نقدینگی می‌گویند.
* ۱۰: ضمانت اجرایی شدن عملیات بازار باز چیست؟
با توجه به اینکه بانک مرکزی کف و سقف نرخ بهره را مشخص کرده، هیچ بانکی عملا نمی‌تواند نرخی بیشتر یا کمتر از بازه مشخص تعیین کند. از آنجایی که بانک مرکزی دیگر نیازی به پرداخت پول برای کنترل بازار ندارد، این امکان تا بی‌نهایت ادامه خواهد داشت. چراکه بانک مرکزی در عملیات بازار باز ، به جای پول از اوراق دولتی استفاده می‌کند. هر موقع لازم بود اوراق را می‌خرد و هر موقع لازم بود آنها را میفروشد. پشتوانه این اوراق، همان سپرده‌های بانک‌ها نزد بانک مرکزی هستند. بانک‌ها هیچ موقع نمی‌توانند اوراقشان را کامل نقد کنند، چراکه در این صورت اجازه ادامه فعالیت به عنوان بانک را نخواهند داشت. آنها ناچارند بخشی از سرمایه‌شان را در قالب ذخیره قانونی نزد بانک مرکزی بگذارند.
* ۱۱: عملیات بازار باز در چه حالتی شکست می‌خورد؟
اجرای عملیات بازار باز بانکی، شفافیت زیادی لازم دارد. اگر قراردادهای بین بانک‌ها محرمانه باشد، دیگر کسی نمی‌تواند اجرایی شدن عملیات بازار باز را تضمین کند. همچنین، اگر بانک مرکزی بخواهد به روال سابق خود یعنی دخالت مستقیم در بازار روی بیاورد، عملیات بازار باز شکست خواهد خورد، چراکه این عملیات بر مبنای سیاست‌های اقتصاد آزاد شکل گرفته و اگر با تغییر دولت، رئیس بعدی بانک مرکزی مایل به اجرای این سیاست‌ها نباشد، قطعا شاهد شکست عملیات بازار باز خواهیم بود. از طرف دیگر اگر بانک مرکزی در تعیین محدوده نرخ بهره سختگیری زیادی به خرج دهد و اوراق اضافه چاپ کند، دوباره شاهد افزایش نقدینگی و در نتیجه آن بالا رفتن نرخ تورم خواهیم بود.
* ۱۲: چرا قبلا عملیات بازار باز اجرا نمی‌شد؟
اجرا شدن عملیات بازار باز ، نیاز به یک فضای معاملات بین بانکی دارد. تا زمانی که بانک‌ها نتوانند با یکدیگر و بانک مرکزی، معامله کنند و تسهیلات بپردازند، عملیات بازار باز معنایی ندارد. برای همین اجرایی شدن این طرح، نیاز به یک‌سری پیش‌نیازها از جمله ایجاد فضای معامله بین بانکی دارد. کاری که بانک مرکزی انجام داده، ایجاد این فضا و مشخص کردن روند خرید و فروش اوراق دولتی است. پیش از این مسئولان بانک مرکزی تمایلی به اجرای سیاست‌های اقتصاد آزاد نداشتند و برای همین سراغ عملیات بازار باز نمی‌رفتند. آنها ترجیح می‌دادند با دخالت مستقیم بازار را کنترل کنند.
* ۱۳: آیا عملیات بازار باز تاثیری در کنترل قیمت دلار دارد؟
بازار باز در کشورهای مختلف برای کنترل موارد متفاوت استفاده می‌شود. ممکن است یک کشور برای کنترل نرخ ارز از عملیات بازار باز استفاده کند. به این صورت که دلار را با یک نرخ بخرد و با نرخ دیگر بفروشد تا دلار در این بازه نوسان داشته باشد، اما این اتفاق قرار نیست در بازار ایران رخ بدهد. چراکه بازار باز برای کنترل نرخ بهره بین بانکی اجرا می‌شود و ارتباطی به بازار ارز ندارد. هرچند با کنترل نرخ بهره، تورم مهار می‌شود و در نتیجه آنها شاهد افزایش ارزش پول ملی در برابر دلار و دیگر ارزهای خارجی خواهیم بود، اما در کوتاه‌مدت نمی‌توانیم چنین انتظاری از عملیات بازار باز داشته باشیم.
