داستان کُردهای آذربایجان؛ از پيرانشهر و اشنويه تا مهاباد و بوكان
روزنامه هفت صبح، مهلا‌جوادپور| اين روزها نام بعضي شهرستانهاي كشور مانند پيرانشهر و جوانرود در رابطه با نا‌آرامي‌هاي اخير به گوش مي‌خورد كه برخي را به اشتباه وا داشته است. از آنجا كه مردم پيرانشهر و جوانرود كرد زبان هستند برخي ممكن است فكر كنند اين دو شهرستان در استان كردستان قرار دارند در حالي كه پيرانشهر در آذربايجان غربي واقع شده است و جوانرود در كردستان.
اشنويه هم از جمله شهرستانهاي آذربايجان غربي‌ست كه اخيرا نامش در رسانه‌ها پيچيد و برخي حتي نمي‌دانستند چطور اسمش را تلفظ كنند. شهرهاي ديگري مانند مهاباد و بوكان هم در اين استان هستند كه ساكنين كرد زبان دارند. شهرهاي ديگري هم در اين استان وجود دارند كه با وجود اينكه اكثريت جمعيت آن آذري زبان هستند، گروهي كرد زبان هم سكونت دارند. به نوعي مي‌توان گفت استان آذربايجان غربي يكي از جالب ترين استان‌هاي كشور از لحاظ تراكم نژادي و تقسيم شهرهاست.؟
ايلات هزبانيان و برادوست و مهاجران عراقي
استان آذربايجان غربی در شمال غربی ايران قرار دارد؛ از شمال به جمهوری آذربايجان و ترکيه، از مغرب به کشورهای ترکيه و عراق، از شرق به استان آذربايجان شرقی و استان زنجان و از جنوب به استان کردستان محدود است. سراسر مرز آن با ترکيه و عراق از کوه‌های مرتفع ديوار مانندی (رشته‌کوه‌های مرکزی ترکيه و عراق، ارتفاعات گردنه قوشچی، کوه‌های باستان، ارتفاع مور شهيدان، ارتفاعات گردنه کله‌شين، کوه بينار اروميه، کوه قنديل، دره حاجی ابراهيم و کوه ترغه بوکان) از شمال به جنوب کشيده شده است.
بر اساس آخرين آمار تقسيمات كشوري اين استان از 17 شهرستان، 35 شهر، 40 بخش و 114 دهستان تشكيل شده است. در رتبه اول ترك‌هاي آذري و بعد كردهاي سوران و كرمانج عمده ساكنان اين استان را تشكيل مي‌دهند و کردها بيشتر در بخش‌های مرتفع غربی و جنوبی اين استان ساکن هستند.
تا اين‌جا كه درس جغرافيا بود. اما وجود شهرهای صددرصد کردنشين سردشت، مهاباد (دومين شهر بزرگ اين استان)، بوکان، پيرانشهر و شهرهايی با تقريبا ۵۰درصد اهالی کرد (اشنويه، سلماس و با اندکی ارفاق، خوی) و نيز افزايش کردهای ساکن در اروميه (مرکز اين استان) اين سوال را به وجود مي‌آورد كه چه شد اين جمعيت از كردها به آذربايجان غربي مهاجرت كردند؟
يا مهاجرتي در كار نبوده است؟ در اين بين نبايد از کردهای عشاير ساکن در شمال ماکو (چالدران يا همان حوزه بورالان) چشم‌پوشی کرد که باز هم بر تعداد افراد ساکن در استانی به نام آذربايجان غربی می‌افزايد. با اين وجود ترك‌ها اكثريت جمعيت اروميه را تشكيل مي‌دهند.
مطالعات دهههاي اخير نشان مي‌دهد ترك زبانان حدود 85 درصد و كرد زبانان حدود 10 و نيم درصد خانوارهاي اين استان را تشكيل مي‌دهند. اطلاعات ضد و نقيضي درباره چگونگي ورود كردها به آذربايجان غربي وجود دارد. برخي منابع مي‌گويند در اوایل دوره اسلامی کردها و مسیحیان ساکنان منطقه ارومیه را تشکیل می‌دادند.
ايل‌هايي مانند هزبانيان و برادوست كردتبارهايي بودند كه در نخستين سده‌هاي ورود اسلام به ايران در اروميه حكمراني مي‌كردند. ايل‌هاي ديگري هم مانند بيگ‌زاده، شكاك، هركي و گورك عشاير كردي هستند كه از قديم در آذربايجان غربي زندگي مي‌كنند. اما به مرور در دوره‌های بعدی ترک‌ها به جمعیت ارومیه اضافه شدند و در دوره ترکان غزنوی سپس ترکان سلجوقی ارومیه دارای جمعیت بالایی از ترکان شد.
آمارها نشان مي‌دهد در دهههاي اخير هم برخي كردزبان‌ها از كردستان عراق به آذربايجان غربي مهاجرت كرده‌اند. در سال 93 علیرضا رادفر معاون سیاسی امنیتی استاندار آذربایجان غربی گفته بود: «میزبانی از ۶۰۰ هزار پناهنده کرد عراقی در دهه ۷۰ شمسی، میهمان نوازی مردم استان آذربایجان غربی به رغم مشکلات موجود را نشان داد.» رادفر همچنين در همایش بین‌المللی مدیریت بحران و حمایت از پناهندگان در ارومیه گفته بود:
«در آن سال‌ها، جمعیت آذربایجان غربی به دو میلیون و ۴۰۰ هزار نفر می‌رسید که با توجه به این آمار، تعداد پناهندگان عراقی، یک چهارم جمعیت استان بود.» مهم‌ترین این کوچ‌ها در سال 1350 با مهاجرت بیش از 100 هزار کُرد عراقی به منطقه مهاباد آذربایجان غربی صورت گرفت. همچنین تعداد زیادی از شهروندان کُرد ایرانی از استان‌های کردستان و کرمانشاهان راهی غرب آذربایجان ایران شده و در این منطقه که از نظر طبیعی و کسب و کار وضعیت بهتری داشته ساكن شده‌اند.
درخواست براي «كردستان شمالي»
سال 92 بود كه پيشنهادي مناقشه انگيز در مجلس ارائه شد. عثمان محمدي، نماينده وقت مهاباد در مجلس شوراي اسلامي از وزير كشور خواسته بود در برنامه اضافه کردن 10 استان به استان‌های کشور، استان «کردستان شمالی» با مرکزیت مهاباد را هم لحاظ کند. چرا كه به گفته او مهاباد با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی، قدمت تاریخی و منابع آن می‌تواند تبدیل به یک استان شود. اما اين اظهارات واكنش نماينده وقت اروميه را به همراه داشت كه معتقد بود هدف از طرح این مسائل پیشی گرفتن مهاباد از بوکان بوده و جنبه تبلیغاتی دارد.
6 شهرستان كُردزبان
شهرستان مهاباد در جنوب آذربايجان غربي قرار دارد و مردمش به زبان كردي سوراني با لهجه مُكري صحبت مي‌كنند. گفته شده در زمان‌های پیشین مرکز نواحی کردنشین بوده است. شهرستان بوكان با استان كردستان مرز مشترك دارد و بزرگ‌ترين شهرستان جنوب آذربايجان غربي است و پس از شهرستان ارومیه و شهرستان خوی در جایگاه سوم شهرستان‌های پرجمعیّت این استان قرار دارد. تقريبا همه مردم اين شهرستان به زبان كردي صحبت مي‌كنند.
شهرستان چالدران هم از شهرستانهاي مرزي اين استان است. مردم اين شهرستان هم به زبان تركي آذربايجاني و هم كردي كرمانجي صحبت مي‌كنند. شهرستان اشنويه در قسمت مرزي غرب اين استان قرار دارد و از شمال با تركيه و از جنوب با عراق همسايه است. زبان پيشينه مردم اين شهرستان به زبان كردي سوراني است كه هم با لهجه محلی (نزدیک به گویش راوندزی و اربیلی (هولیر) است) و هم به لهجه مکریانی صحبت می‌کنند. مردمان ایل هرکی به کُردی کرمانجی صحبت می‌کنند. ايلات مختلفي در اين شهرستان ساكن هستند كه كردزبان و سني مذهب هستند.
شهرستان پيرانشهر از شمال به اشنويه و از جنوب به كردستان راه دارد. مردم اين شهرستان هم به زبان كردي با لهجه سوراني صحبت مي‌كنند. سردشت از جمله شهرهاي كردنشين اين استان است كه با اقليم كردستان عراق همسايه است و در فاصله 35 كيلومتري آن قرار دارد. اهالي اين شهر كردزبان بوده و به كردي سوراني با لهجه مكرياني صحبت مي‌كنند. البته مردم منطقه سردشت نیز با لهجه مکریانی خود تکلم می‌کنند که تفاوت‌های کوچکی با لهجه مکریانی رایج در مهاباد و پیرانشهر دارد.
