در ستایش خانه قدیمی تقاطع فلسطین و ایتالیا
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی | به دنبال ریشه خانههای قدیمی تهران از آلمان تا فرانسه. چندروزی است که بخشی از کاربران توئیتر فارسی، سوگوار تخریب تعدادی از خانههای تاریخی در تهران و بهخصوص مناطق مرکزی آن هستند. مثل خانهای که در تقاطع خیابان فلسطین و ایتالیا قرار گرفته است و حالا برخی از کاربران توئیتری به استناد تیر و تختهای که روبهروی آن قرار گرفته، میگویند قرار است تخریب شود و این موضوع حتی باعث شده که مسئولان شورا و شهرداری تهران نیز نسبت به آن واکنش نشان بدهند و بگویند که تلاش خواهند کرد تا مانع از تخریب این ملک شوند.
خانههایی که از آن صحبت میکنیم البته خانههایی تاریخی به معنای ۱۰۰ یا ۲۰۰ساله نیستند و حداکثر متعلق به اوایل دوره پهلوی دوم هستند ولی در پایتخت حدود ۲۰۰ساله ما، که هنوز هم تفکر مردم این است که باید یک ساختمان را بعد از ۳۰سال «کوبید و دوباره ساخت» و فقط در یک فصل تابستان ۹۸(طبق گزارش مرکز آمار) نزدیک به دوهزار پروانه احداث بنا برای ساختمانهایش صادر شده است، بیتوجهی به روند تخریب خانههای حتی ۳۰-۴۰ساله هم خواهد توانست بهزودی، تهران را از هرگونه هویت معماری و البته بصری خالی کند. به همینخاطر بد نیست کمی باهم به معماری دوره پهلوی دوم، بهخصوص از حیث معماری مسکونی توجه کنیم و ببینیم این معماری دارای چه ویژگیهایی بوده که باعث شده خانههایش حتی در روزگار ما نیز مورد توجه قرار گیرند.
* یک: نماهای آجری و ساخت بالکن
تورج خلیلی و سروش اکبری، دو پژوهشگر معماری در یک نوشته، دو ویژگی جدی و البته جالب توجه خانههای این دوره را برای ما معرفی کردهاند. یکی توجه به نمای ساختمان و دیگری ظهور بالکن در معماری. این دو نویسنده در مقاله خود میگویند: «اصل محرمیت و درونگرایی، در طول تاریخ معماری ایران، همیشه جایگاهی خاص و ویژه داشته است. درونگرایی در معماری، سبب شده بود تا معماران تزئینات داخلی را به تزئینات بیرونی ترجیح بدهند و کمتر به بیرون بنا توجهی میشد و درنهایت سادگی معماری بیرونی، ساخته میشد.
برونگرایی ازجمله ویژگیهای معماری دوران پهلوی است و همین امر، معماری دوران پهلوی را با دوران قبل خود که قاجار بود، متفاوت میساخت.» برای اینکه بهخوبی تفاوت این دو سبک از معماری را درک کنید، بهتر است مقایسهای داشته باشید بین این نوع از خانهها با خانههای تاریخی در شهر کاشان که از بیرون، اساسا مورد توجه قرار نمیگیرند ولی از درون، بهشدت روی معماری آنها کار شده است.
* دو: کویهای ساختمانی کوتاهمرتبه
معماری عصر پهلوی را میتوان از زاویه دیگری نیز شناخت و آنهم کویهای ساختمانی کوتاهمرتبهای است که با کمک دولت در سراسر تهران ساخته شده بود. آنطور که حامد طالبی، عیسی حجت و محمد فرضیان در مقاله خود در این زمینه مینویسند؛ پس از افرایش چشمگیر جمعیت در شهر تهران، دولت و معماران با استفاده از الگوی کشورهای اروپایی بعد از جنگ جهانی، به سراغ ایده ساخت کویهای مسکونی رفتند.
نخستین برنامه برای خانهسازی در سال ۱۳۲۵ ش، در دولت قوامالسلطنه تصویب و اجرایی شد که به ساخت کوی چهارصد دستگاه تا سال ۱۳۲۹ در محدوده میدان ژاله انجامید. نمایی از کویهای ساختمانی تاسیسشده در این دوره، را میتوانید در این فهرست ببینید: کوی چهارصد دستگاه(حدود ۳۸۵باب، ۱۳۲۵ شروع و ۱۳۲۹ اتمام)، کوی نارمک(۷۵۰باب، ۱۳۳۳ شروع)، کوی نازیآباد(۱۰۰۰باب خانه: ۱۳۳۴ شروع؛ ۷۷۲باب آپارتمان: ۱۳۴۸ شروع و ۱۳۵۱ اتمام)؛ کوی شهرآرا(۱۳۳۶ شروع و ۱۳۴۰ اتمام)، کوی کالاد(حدود ۳۰۰باب، ۱۳۳۷ شروع و ۱۳۳۹ اتمام)، کوی کن(۱۰۰۰باب آپارتمان و ۲۰۰باب خانه، ۱۳۳۹ شروع و ۱۳۴۳ اتمام)، کوی تهرانویلا(۴۴۰باب، دهه ۴۰)، کوی نهم آبان(۳۴۵۰باب، ۱۳۴۴ شروع و ۱۳۴۶ اتمام) و کوی فرح(۴۳۳باب، ۱۳۴۲ شروع و ۱۳۴۴ اتمام).
* سه: آر-نووی آلمانی
برخی دیگر از پژوهشگران معماری البته به ویژگی دیگری در معماری دوره پهلوی دوم اشاره میکنند که به معنای وامداری این نوع از معماری، از معماری آلمانی است. به طور کلی باید دانست به طیفی از جنبشهای پیشرو در اروپای اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم که در آنها، ارائه آثاری بیسابقه و تازه بوده است، آر-نوو میگویند.
این سبک از معماری بهخصوص از ابتدای دوره پهلوی اول و با افزایش سطح تعامل رژیم پهلوی با آلمان نازی، کمکم جایگاه خود را در ایران باز کرد و کار به جایی رسید که به گفته برخی از اساتید معماری ازجمله بهروز پاکدامن، میتوان نمونههای مختلفی از این ساختمانها را در چندین دسته مورد ارزیابی قرار داد. اما یکی از شاخصترین معماریها در این سبک که البته برای یک ساختمان عمومی و نه مسکونی صورت گرفت، مربوط به معماری راهآهن تهران بود که توسط طاهرزاده بهزاد طراحی شد و در آن میتواند تاثیرگذاری واضح از زپلین فلد یا قرارگاه هیتلر را مشاهده کرد.
* چهار: وارطان فرانسوی
البته نباید همه معماری قبل از انقلاب را هم متاثر از آلمان دانست، مخصوصا وقتی در نظر داشته باشیم که یکی از معماران موثر و نامی قبل از انقلاب، وارطان هوانسیان بوده که یک دانشآموخته فرانسه است. هوانسیان اواخر جنگ جهانی اول عازم پاریس شد و در رشته نقاشی در مدرسه هنرهای زیبای بوزار به تحصیل پرداخت اما پس از مدتی به رشته معماری روی آورد و در مدرسه معماری پاریس ثبتنام کرد. بعد از اتمام دوره تحصیل همراه با گروهی از معماران جوان فرانسوی به عملیات بازسازی خرابیهای پس از جنگ جهانی اول در اطرف پاریس مشغول شد و در آن زمان توانست مدتی زیردست معماری فرانسوی، «هانری سواژ» تجربیاتی گرانبهایی کسب کند و چندسال بعد دفتر شخصی خود را در پاریس افتتاح کرد.
نخستین فعالیت هوانسیان در ایران، طراحی بنای هنرستان دختران بود و شاخصترین کارهای موجودش در تهران، ساختمان جیپ و البته خانهای به نام خود او در خیابان طالقانی که تا مدتی پیش خانه گفتمان شهر بوده است. به نوشته حسین ذبیح در سایت معماری آنلاین، میراث وارطان را میتوان در عدم استفاده از تقارن، رعایت اصول عقلانی و عملی، خالصگرایی فرمها، پنجرههای افقی به سبک لوکوربوزیه، ایجاد خم در نبش ساختمانهای دونبش، روکارسازیهای سیمانی با رنگهای مختلف، پلکانهای معلق، لبههای سیمانی بالای پنجرهها و دور ساده سقف که بین معماران تهرانی به «چفته وارطان» معروف بود، یافت.
توضیحات
Tehran
توضیحات
Tehran