بی‌پولی و میراث تمدنی در غربت
این آثار بخشی از «میراث دینی و فرهنگی غیرقابل انتقال هند و جامعه جهانی بودایی» هستند
هفت صبح| روزنامه هنر لندن، در گزارشی اعلام کرد که حراجی «ساتبیز» مجموعه‌ای از جواهرات باستانی منسوب به بقایای بودا را که به نام «جواهرات پیپراهو» شناخته می‌شود، با فشار و پیگیری‌های حقوقی دولت هند بازگردانده است. فروش این گنجینه تاریخی که قرار بود ماه مه در هنگ‌کنگ به مزایده گذاشته شود با مداخله قانونی وزارت فرهنگ هند، متوقف شد.
نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، در پی این موفقیت در پیامی در شبکه اجتماعی «ایکس» نوشت: «روزی شادی‌بخش برای میراث فرهنگی ما! مایه افتخار هر هندی است که پس از ۱۲۷ سال، یادگارهای مقدس پیپراهو، وابسته به بقایای پیکر حضرت بودا، به خانه بازگشته‌اند. این آثار گواه پیوند عمیق هند با حضرت بودا و آموزه‌های والای اوست و همچنین تعهد ما را به حفظ و پاسداشت جنبه‌های گوناگون فرهنگ باشکوه‌مان نشان می‌دهد.»
وزارت فرهنگ هند در اخطاریه‌ای حقوقی که کمی پیش از زمان تعیین‌شده به ساتبیز ارسال کرده بود، تأکید داشت این جواهرات باید همچون پیکر مقدس بودا تلقی شوند. این آثار بخشی از «میراث دینی و فرهنگی غیرقابل انتقال هند و جامعه جهانی بودایی» هستند و فروش آن‌ها «نقض قوانین هند و مقررات بین‌المللی و همچنین کنوانسیون‌های سازمان ملل» محسوب می‌شود. در این نامه همچنین هشدار داده شده بود که فروش این آثار به معنای «تداوم بهره‌کشی استعماری» است. ساتبیز پس از این استرداد اعلام کرد «خوشحال است که توانسته بازگشت این آثار را تسهیل کند.»
استرداد تاریخی ایران، درگیر بودجه‌های کلان
انتشار خبر بازگشت جواهرات پیپراهو به بمبئی، یادآور گنجینه‌های بسیاری است که سال‌هاست در گیرودار بازگشت به ایران بودند و بسیاری دیگر که هنوز به ایران بازنگشته‌اند. بنا به گفته مسئولان، ایران اکنون هفت پرونده فعال در کشورهای مختلف از جمله فرانسه و انگلستان برای استرداد آثار تاریخی دارد که سه مورد از آن‌ها در اولویت‌اند.
اما مشکل اصلی، هزینه‌های سنگین وکالت در خارج از کشور است. مبالغی که گاهی به اندازه بودجه سالانه یک اداره کل میراث فرهنگی است. این وزارتخانه پیشنهادی برای حل معضل ارائه داده، تشکیل کمیته‌ای مشترک میان دولت، وزارت خارجه و دیگر نهادها برای پیگیری این پرونده‌ها.
علی دارابی، معاون میراث فرهنگی، امسال در آستانه روز جهانی موزه و هفته میراث فرهنگی در ایران، درباره استرداد آثار تاریخی گفت: «ما برای اقامه این شکایت‌ها باید وکیل بگیریم. رقم‌های بسیار هنگفتی را برای وکالت و پیگیری دعاوی حقوقی استرداد این اشیاء مطرح می‌کنند که این رقم‌ها در حد بودجه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیست.»
بهایی که برای گنجینه‌های غربت، وجود ندارد
سال‌هاست بخشی از میراث باستانی ایران، از الواح هخامنشی گرفته تا ظروف حجاری‌شده جیرفت، در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی خارج از کشور نگهداری می‌شود. بعضی از این آثار با وعده بازگشت موقت به امانت رفته‌اند و بعضی دیگر به طور غیرقانونی از دل خاک بیرون کشیده و قاچاق شده‌اند. ایران در سال‌های اخیر، با تکیه بر قوانین بین‌المللی و دادگاه‌های خارجی، تلاش کرده این گنجینه‌ها را به خانه بازگرداند.
تلاش‌هایی که گاه با پیروزی و گاه با ناکامی همراه بوده است. اما به رغم همه تلاش‌ها همچنان یک مانع بزرگ و اساسی بر سر بازگشت سرمایه‌های تمدنی ایران به کشور باقی است و آن کمبود بودجه برای طرح دعوای حقوقی و پیگیری آن از سوی وکلای با تجربه و حاذق است. برای کشوری به عظمت ایران با انبوهی از ثروت مادی و معنوی این وضعیت بیش از فقدان یا قاچاق این اشیا تاسف‌انگیزاست.
الواح هخامنشی؛ سفری ۹۰ ساله
داستان الواح گِلی هخامنشی به دهه ۱۹۳۰ بازمی‌گردد. زمانی که هزاران قطعه از تخت‌جمشید به مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو فرستاده شد تا درباره آن‌ها پژوهش شود. قرار بود پس از مطالعه تمام آن به ایران بازگردد اما روند بازگشت به طور عجیبی متوقف شد.
سال‌ها بعد، شکایتی در آمریکا ثبت شد که به پرونده (Rubin v. Islamic Republic of Iran) معروف است. این شکایت باعث شد گروهی از شاکیان صهیونیستی تلاش کنند این الواح را به عنوان غرامت جنگی توقیف کنند. پرونده تا دیوان عالی آمریکا رفت و سرانجام دادگاه حکم داد این آثار بخشی از میراث ایران‌اند و قابل مصادره نیستند. این رأی، دریچه‌ای برای بازگشت بخشی از این گنجینه گشود.
جیرفت و نبرد لندن
اوایل دهه ۱۳۸۰، مجموعه‌ای از ظروف و اشیای سنگی نفیس جیرفت غیرقانونی از ایران خارج و به گالری برکت لندن فروخته شد. ایران در دادگاه عالی لندن شکایت کرد و پرونده حتی به مجلس اعیان بریتانیا رسید. نتیجه پیروزی در این پرونده حقوقی بود و حکم بازگشت آثار داده شد. این موفقیت، یکی از مهم‌ترین نمونه‌های پیروزی حقوقی ایران در عرصه بین‌المللی بود.
آجرهای لعاب‌دار بوکان و بازگشت پس از ۳۰ سال
ده‌ها آجر لعاب‌دار قلایچی بوکان که در سال‌های آغازین انقلاب قاچاق شده بود، پس از سال‌ها گردش در دست مجموعه‌داران خصوصی، سرانجام در سوئیس شناسایی و توقیف شد. روند طولانی پیگیری و مذاکرات دیپلماتیک سرانجام در سال ۱۳۹۹ به بازگشت آن‌ها به ایران انجامید. امروز این آثار ۲۸۰۰ ساله در موزه ملی ایران به نمایش درآمده‌اند.
نقش‌برجسته ساسانی و بسته‌بندی شلخته در لندن
سال ۲۰۱۶ مأموران گمرک در فرودگاه لندن به بسته‌ای مشکوک شدند. داخل آن نقش‌برجسته‌ای ساسانی بود که ظاهرا در جریان جنگ ایران و عراق از کشور خارج شده بود. این اثر با ارزشی که اگر در بازار هنر فروخته می‌شد می‌توانست میلیون‌ها پوند قیمت داشته باشد، پس از بیش از شش سال دوندگی حقوقی و اداری و با تاخیرهایی به دلیل کرونا در سال ۲۰۲۳ به ایران بازگشت.
ترکیه و بازگشت ۵۵ شی تاریخی ایران
خرداد ۱۴۰۳، رسانه‌های ترکیه‌ای خبر دادند که پلیس این کشور ۵۵ شی با منشأ ایرانی را توقیف کرده است. معاونت میراث فرهنگی، درباره این محموله توضیح داد: «پس از بررسی کارشناسان و تأیید اصالت، این مجموعه در مراسمی رسمی به مقامات ایران تحویل داده شد.
این اتفاق براساس تفاهم‌نامه منعقده فیمابین کشور ترکیه و ایران درخصوص اقدامات موثر دوجانبه به منظور جلوگیری از ورود و خروج غیرقانونی اموال فرهنگی ـ تاریخی دو کشور، تحویل شد.» این اشیا در بهمن همان سال از طریق مرز زمینی به آذربایجان غربی بازگردانده شد.
