پیر پسر آزاد شد؛ قاتل و وحشی در حبس
نبرد پنهان فیلم‌های توقیفی در جشنواره فجر در گفت‌وگو با محمود گبرلو عضو هیئت انتخاب
هفت صبح، سمیه خاتونی| در حالی که همه نگاه‌ها به «قاتل و وحشی» حمید نعمت‌الله بود، ناگهان «پیر پسر» از راه رسید و معادلات را برهم زد. فیلمی که سه سال توقیف بود، بی‌سر و صدا از لیست سیاه خارج شد، در جشنواره فجر ۴۳ به نمایش درآمد و حالا صدرنشین گیشه سینماهاست. اما چه شد که «قاتل و وحشی» عقب نشست؟ و پشت پرده حذف «پیر پسر» از بخش مسابقه چه بود؟
فیلم «پیر پسر» ساخته اکتای براهنی که حالا به‌راحتی عنوان پرفروش‌ترین فیلم اکران سینماها را از آن خود کرده، تا همین چند ماه پیش در فهرست فیلم‌های توقیفی بود. فیلمی جنجالی که به مدت سه سال اجازه نمایش نداشت و تنها در بخش غیررقابتی و جنبی جشنواره فجر ۴۳ روی پرده رفت. بخشی که ویژه آثار توقیفی بود و از مدت‌ها پیش نام فیلم پرحاشیه «قاتل و وحشی» حمید نعمت‌الله در رأس آن دیده می‌شد.
همه چیز تا آخرین لحظه به نفع «قاتل و وحشی» پیش می‌رفت. زمزمه‌های رفع توقیف، وعده‌های نمایش و حتی برخی گمانه‌زنی‌ها درباره امکان حضور در بخش اصلی جشنواره، این فیلم را به سوژه داغ رسانه‌ها و اهالی سینما بدل کرده بود. اما ناگهان، همه چیز تغییر کرد. در سکوت خبری، «پیر پسر» به فجر رسید و نمایش آن، مسیر نگاه‌ها را عوض کرد.
گبرلو: تصمیم از بالا بود، ما مجری بودیم
در همین رابطه با محمود گبرلو، از اعضای هیئت انتخاب جشنواره فجر چهل و سوم گفت‌وگو کردیم. گبرلو در سخنانش ضمن تأیید حضور «پیر پسر» در فهرست آثار توقیفی، گفت که این فیلم با پیگیری رسانه‌ها و فشار بدنه سینمایی، توانست مجوز حضور در جشنواره را بگیرد، اما بنا بر سیاستی مشخص، از بخش مسابقه کنار گذاشته شد. او گفت: «تصمیمی بود که از بالا گرفته شد؛ ما فقط مجری بودیم.»
«قاتل و وحشی» در حاشیه ماند، «پیر پسر» اولویت شد
اما آنچه همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده، سرنوشت «قاتل و وحشی» است. فیلمی که به گفته بسیاری، ظرفیت بالایی برای ایجاد جریان تازه‌ای در سینمای ایران دارد. فیلمی با کارگردانی حمید نعمت‌الله و بازی‌های سنگین که همچنان پشت دیوار توقیف مانده و حتی وعده‌های پی‌درپی نمایش در بخش فیلم‌های توقیفی نیز به جایی نرسید.
به این ترتیب، «پیر پسر» نه تنها مجوز گرفت، بلکه توانست جای خالی «قاتل و وحشی» را پر کند و حالا در اکران عمومی بدرخشد. این درحالی است که هنوز مشخص نیست چرا اولویت‌ها تغییر کرد و چرا فیلمی مانند «قاتل و وحشی» با وجود همه پتانسیل‌هایش، در دقیقه نود به حاشیه رانده شد.
آیا پای رقابت‌های درون‌سازمانی و ملاحظات سیاسی در میان است؟ یا قدرت فیلم و رسانه «پیر پسر» را از صف توقیفی‌ها نجات داد؟ هر چه هست، این جابه‌جایی در فهرست نمایش آثار توقیفی، حکایت از چیزی بیش از انتخاب‌های سلیقه‌ای دارد؛ شاید یک سناریوی پنهان در پشت صحنه اکران‌های جشنواره!
«پیرپسر» می‌توانست تحول جدی در سینمای اجتماعی باشد
رضا گبرلو، منتقد سینما و از اعضای هیئت انتخاب جشنواره فجر ۴۳، از مواجهه اولیه‌اش با «پیر پسر» گفت: «فیلم در همان مواجهه اول می‌توانست یک اتفاق تازه در سینمای اجتماعی ایران باشد. یک تحول جدی، هم در مضمون و هم در ساختار کارگردانی». او با اشاره به تفاوت این فیلم با جریان رایج در سینمای اجتماعی ایران افزود: «تماشاگر ایرانی امروز، ذائقه‌ای پیدا کرده که از فیلم‌های اجتماعی ما جلوتر است.
در حالی که فیلم‌سازان ما اغلب هنوز با ساختارهای کهنه یا محافظه‌کاری در مضمون دست‌وپنجه نرم می‌کنند». گبرلو به جایگاه فیلم در فضای کلی سینمای ایران اشاره کرد: «مخاطب ایرانی امروز، دیگر مخاطب دهه ۶۰ و ۷۰ نیست. او جهان را می‌بیند، فیلم‌های روز دنیا را دنبال می‌کند و انتظار دارد که سینمای کشورش هم‌سطح با سینمای دنیا باشد. سینمای اجتماعی ایران سال‌هاست که از جریان حرفه‌ای جهان عقب مانده.
این در حالی است که تماشاگر ایرانی از طریق اینترنت و پلتفرم‌ها، به‌راحتی فیلم‌های روز دنیا را می‌بیند، تحلیل می‌کند و توقع دارد. در چنین شرایطی اگر فیلم‌ساز ما هنوز درگیر روایت‌های سطحی و شعارزده باشد، نمی‌تواند مخاطب را جذب کند. پیر پسر در این میان، جسارت به خرج داده و با انتخاب مضمونی متفاوت، به منطقه‌ای ورود کرده که همیشه در سینمای ما سانسور یا حذف شده است».
بضاعت سینمای اجتماعی ایران بالا رفت
به عقیده گبرلو، «پیرپسر» فیلمی است که بضاعت سینمای ایران را در روایت اجتماعی بالا می‌برد و نشان می‌دهد اگر فضای آزادانه‌تری برای انتخاب مضمون فراهم شود، فیلم‌سازان جوان می‌توانند اثری قابل اعتنا خلق کنند: «این فیلم نشان داد که اگر سیاست‌گذار فرهنگی از ترس عبور از خطوط قرمز، سد راه مضمون‌های تازه نشود، تماشاگر هم به سینمای اجتماعی بازمی‌گردد و دیگر نیازی به تولید بی‌رویه کمدی‌های نازل نیست.»
از مدافعان جدی فیلم بودم
گبرلو تأکید کرد که در انتخاب «پیر پسر» برای حضور در جشنواره، فضای رسانه‌ای و پیگیری‌ها مؤثر بوده اما در عین حال، تصمیم نهایی درباره حذف فیلم از بخش مسابقه، یک تصمیم سیاست‌زده بود: «در هیأت انتخاب، من از مدافعان جدی این فیلم بودم. به نظرم این فیلم از لحاظ دراماتورژی، گرچه بی‌نقص نبود اما توانسته بود مخاطب را تا پایان درگیر نگه دارد. حتی با زمان طولانی، فیلم توانسته یک تنش درونی را حفظ کند که این خودش در سینمای ایران اتفاق نادری است».
الگویی برای سیاست‌گذاران فرهنگی!
او با تأکید بر اینکه «پیر پسر» می‌تواند الگویی باشد برای سیاست‌گذاران سینمایی، گفت: «این فیلم و آمار فروش این چند هفته، نشان داد که اگر اجازه بدهیم فیلم‌سازان جوان با ذهنی آزاد به انتخاب مضمون بپردازند، سینمای اجتماعی دوباره جان می‌گیرد. تماشاگر هم نشان داده که اگر محتوای جدی و باکیفیت به او ارائه شود، دیگر به‌سراغ کمدی‌های سطحی و نازل نخواهد رفت».
هیچ اتفاق بدی نیفتاد، مدیران از محافظه‌کاری خارج شوند
به گفته گبرلو، «استقبال مخاطبان از «پیر پسر» نشان داد که هراس همیشگی مدیران از آثار مسئله‌دار شاید بیش از آن‌که واقع‌گرایانه باشد، ناشی از بدبینی و محافظه‌کاری است» و نتیجه گرفت: «هیچ اتفاق بدی نیفتاد. برعکس، فیلم دیده شد، نقد شد و تماشاگر با آن ارتباط برقرار کرد. این یعنی ما اگر از ترس خارج شویم، حتی سینمای اجتماعی هم می‌تواند صدر جدول فروش باشد».
سیاست‌گذاری پنهان در پس حذف یک فیلم
گبرلو معتقد است تصمیم به حضور نیافتن فیلم در بخش مسابقه، نه در سطح هنری، بلکه در سطح سیاست‌گذاری گرفته شد: «احساس ما این بود که برخی نمی‌خواستند فیلم وارد داوری شود، چون اگر این فیلم در بخش مسابقه حضور پیدا می‌کرد، به خاطر قدرت تکنیکی‌اش می‌توانست بسیاری از جوایز را کسب کند. به همین خاطر ترجیح دادند آن را از بخش داوری کنار بگذارند تا فضای رقابت را به نفع دیگر فیلم‌ها تغییر دهند.» دراین میان باید اذعان داشت، این نگاه به حذف فیلم، هم تلخ است و هم هشداردهنده! وقتی سیاست‌های پشت پرده بر شایستگی‌های سینمایی می‌چربد، نتیجه‌اش بی‌اعتمادی تماشاگر و رکود در تولیدات جدی است.
فیلم‌هایی خسته‌کننده که در یک قالب بودند
محمود گبرلو، عضو هیئت انتخاب جشنواره فجر ۴۳ در ادامه گفت‌وگو از تجربه خود در روند داوری آثار گفت: «با توجه به حجم بالای فیلم‌های ارسال شده، ما نزدیک به صد فیلم را دیدیم. واقعا کار سختی بود. اغلب فیلم‌ها از نظر ساختار و کارگردانی به‌طرز خسته‌کننده‌ای شبیه هم بودند. انگار همه در یک قالب گیر کرده بودند. اما وقتی پیر پسر را دیدیم، حس کردیم که یک اتفاق تازه در حال وقوع است».
پیر پسر خستگی را از تن ما درآورد
او ادامه داد: «فیلم نه‌تنها متفاوت بود، بلکه می‌توانست نگاه ما را نسبت به جریان موجود در سینمای ایران تغییر دهد. یک شوق و ذوق ناگهانی ایجاد کرد. خستگی‌مان در رفت! و همه اعضا با شور از فیلم استقبال کردند، اما همه چیز آن‌طور که انتظار می‌رفت پیش نرفت».
سیاست چیز دیگری خواست، نخواستند فیلم داوری شود
گبرلو در ادامه تاکید کرد، تصمیمات سیاست‌گذاران باعث شد فیلم از رقابت اصلی کنار گذاشته شود: «ما خیلی دوست داشتیم پیر پسر در بخش مسابقه باشد تا داوران هم آن را ببینند و در معرض قضاوت حرفه‌ای قرار بگیرد. ولی واقعیت این است که برخی افراد مایل نبودند فیلم وارد داوری شود.
چون احتمال می‌دادند که جوایز را به‌راحتی درو کند». او در نهایت این نکته را اضافه کرد که کنار گذاشتن فیلم نه به دلیل ضعف آن، بلکه نتیجه یک بازی پنهانی بود: «احساس می‌کنم سیاستی وجود داشت برای اینکه فیلم در داوری نباشد. به این ترتیب، فضا به نفع فیلم‌های دیگر باقی بماند. تصمیمی پشت‌پرده که نتیجه‌اش حذف فیلمی شد که می‌توانست برگ برنده جشنواره باشد.»
فیلم را فقط به‌عنوان یک اثر هنری نگاه نمی‌کنم
گبرلو با لحنی واقع‌بینانه افزود که تفاوت نگاه او، به‌عنوان یک روزنامه‌نگار منتقد اجتماعی، با منتقدان صرفا سینمایی در همین‌جا مشخص می‌شود و گفت: «من فیلم را فقط به‌عنوان یک اثر هنری نگاه نمی‌کنیم؛ آن را در بستر جامعه تحلیل می‌کنیم. از منظر روز، از دل مردم. وقتی فیلمی مثل پیر پسر می‌تواند چنین تکانی به جریان سینمایی بدهد، نمی‌توان به‌سادگی از کنارش گذشت. چه با آن موافق باشیم چه مخالف، باید آن را تحلیل کرد، چون حرکتی نو در فضایی ایستاست و می‌تواند سرآغازی باشد برای بازتعریف سینمای اجتماعی در ایران».
قدرت اصلی در پشت صحنه ، نه روی پرده‌ها
گفت‌وگو با گبرلو، درواقع تماشای فیلم از منظری دیگر بود. نگاهی که نه‌تنها تکنیک، بلکه بستر اجتماعی، سیاست‌گذاری فرهنگی و آینده مخاطب را هم در نظر می‌گیرد. از این رو، شاید مهم‌تر از خود فیلم، بحث‌هایی است که درباره آن شکل می‌گیرد. این همان نقطه‌ای است که «پیرپسر» را از صرفا یک فیلم، به یک موقعیت فرهنگی قابل تامل تبدیل می‌کند.
در نهایت، «پیر پسر» با عبور از پیچ‌وخم‌های توقیف، حذف، حاشیه و فشار رسانه‌ای، حالا نه تنها بر پرده سینماست، بلکه در صدر جدول فروش قرار گرفته و نشان داده است که تماشاگر ایرانی اگر اثری متفاوت، جسور و ساختارمند ببیند، آن را با آغوش باز می‌پذیرد. اما این مسیر برای دیگر فیلم‌های توقیفی، از جمله «قاتل و وحشی» همچنان بسته است.
سکوت درباره علت نمایش‌ندادن فیلمی که همه منتظرش بودند و کنار گذاشتن فیلمی دیگر از بخش مسابقه، تنها یک پیام روشن دارد؛ در سینمای ایران، همچنان قدرت اصلی در پشت صحنه‌هاست، نه روی پرده‌ها. اکنون که «پیر پسر» از حصار سانسور رهایی یافته و با استقبال مخاطب روبه‌رو شده، این پرسش جدی‌تر از همیشه مطرح است: چه‌کسی و بر چه اساسی تصمیم می‌گیرد که کدام فیلم حق دیده‌شدن دارد و کدام فیلم باید همچنان پشت درهای بسته باقی بماند؟
