چه کسی روستایی را پذیرفت؟
فیلم روستایی بدون دریافت نخلی از کن به ایران نرسیده، مجوز نمایش گرفت
هفت صبح| روز گذشته خبر رسید که شورای پروانه نمایش در آخرین مجوزهای صادره خود، به فیلم «زن و بچه» سعید روستایی مجوز داد. روستایی، برخلاف اتفاقاتی که برای فیلم قبلی‌اش افتاد، زودتر از انتظار موفق به دریافت مجوز نمایش شد! این کارگردان که امید زیادی به دیده شدن در جشنواره کن 2025 داشت، درنهایت نتوانست رقبای خود را کنار بزند. حتی بازی پریناز ایزدیار که بنا به گفته بسیاری از منتقدان حاضر در جشنواره، بازی متفاوت و قابل تحسینی داشت هم صاحب نخل نشد. این‌طور بود که «زن و بچه» با وجود نقدهای که به خود جلب کرد بدون درخشش،
به ایران بازگشت. به فیلم در ایران هم نقدهای زیادی وارد شد. انتقادهایی که به فیلم بازنمی‌گشت؛ رویکرد کارگردان را زیر ذره‌بین برد. سعید روستایی با وجود رعایت قوانین ایران که در خلال ساخت اثرش به آن ملتزم بود،در نشست خبری و مصاحبه‌های خود چیزهای دیگری گفت. تناقضی که بسیاری را به فکر واداشت که او فقط برای دریافت نخل به بازی دوسویه دست می‌زند. اما به بهانه مجوز نمایشی که شورای پروانه نمایش بدون توجه به همه حواشی برای این فیلم صادر کرد، به نظرات منتقدان مطبوعات خارجی که در فستیوال کن بر این فیلم نوشته‌اند، نگاهی انداختیم. نظراتی که از زاویه نگاه غیرایرانی‌ها به فیلمی از سینمای ایران انداخته شد؛ فقط از زاویه سینما به دور از فضای تصویر شده از ایران.
مادری تنها، در تقابل پریشان با نظام مردسالار
چهارمین فیلم سعید روستایی، عقب‌گردی است برای این کارگردان جوان و بااستعداد ایرانی؛ فیلمسازی که همواره در دفاع از حقوق زنان سخن گفته اما این‌بار مادری را به تصویر می‌کشد که تصمیم‌های شتاب‌زده‌اش، نه تنها گره‌ای از مشکلات باز نمی‌کند بلکه اوضاع را برای همه بدتر می‌کند.
سینمای خارجی، آشنایی با فرهنگ دیگر
یکی از لذت‌های تماشای آنچه به آن «سینمای خارجی» می‌گفتیم، کشف فیلمی از فرهنگی کاملا متفاوت است و این درک که درنهایت چقدر به هم شبیه‌ایم. رویاهایمان و چیزهایی که ما را به خنده یا گریه می‌اندازند نیز چندان متفاوت نیستند. گرچه همیشه این خطر وجود دارد که عکس این تجربه روی پرده سینما شکل بگیرد. مواجهه با داستانی که هیچ چیزش آشنا نیست و رفتار شخصیت‌ها آن‌قدر نامعقول یا غیرقابل‌درک به نظر می‌رسد که گویی با فیلمی علمی‌تخیلی روبه‌رو شده‌ایم. فیلم «زن و بچه» برای من چنین تجربه‌ای بود. با اینکه داستان در کلان‌شهری مدرن می‌گذرد و کارگردانش یکی از فیلمسازان ایرانی با نزدیک‌ترین نگاه به سینمای هالیوود است.
روستایی که عزمش سست نشد!
سعید روستایی پس از تجربه جنجالی فیلم «برادران لیلا» در سال ۲۰۲۲، بار دیگر به جشنواره کن بازگشته. بی‌آنکه حکم شش‌ماهه زندان و ممنوعیت موقت فیلمسازی که برایش صادر شد، عزم او را سست کرده باشد. تعجبی هم ندارد که نگاه زن‌محور و به نوعی فمینیستی روستایی با مخالفت نهادهای رسمی روبه‌رو شود. «زن و بچه» سومین فیلم اوست که پس از «ابد و یک روز» و «برادران لیلا»، بار دیگر حول محور زنی مقاوم و نسبتا مستقل شکل می‌گیرد. با این حال، این‌بار روستایی با ساخت فیلمی که مجوزهای لازم را از مراجع رسمی دریافت کرده، سوی دیگر طیف را نیز دلخور کرده است.
بهانه سردرگمی از فرهنگ و هنجار ایرانی
بی‌تردید ایران قوانین و عرف‌های خاص خود را دارد، اما در موقعیتی همچون وضعیت مهناز، دقیقا مشخص نیست که چه انتظاری از یک زن بیوه می‌رود. آیا باید از پدرشوهر سالخورده‌اش مراقبت کند یا برعکس؟ آیا جامعه او را به ازدواج مجدد ترغیب می‌کند، یا تصمیمش برای ازدواج با حمید می‌تواند موضوعی بحث‌برانگیز تلقی شود؟ اگر این دو تصمیم به ازدواج بگیرند و همان‌طور که حمید می‌خواهد بلافاصله صاحب فرزند شوند، سرنوشت فرزندان مهناز از ازدواج اولش چه خواهد شد؟ هر فرهنگی ممکن است هنجارهایی نانوشته درباره چنین موقعیت‌هایی داشته باشد، اما وقتی فیلم از شفاف‌سازی این چارچوب‌ها سر باز می‌زند، مخاطب به ویژه بیننده غیرایرانی ممکن است دچار سردرگمی شود.
جامعه مقصر سقوط تدریجی زن؟
روستایی در «زن و بچه» با نگاهی تراژیک، سقوط تدریجی زنی را به تصویر می‌کشد که هر تلاشی برای بهبود زندگی خانواده‌اش، ناخواسته آن‌ها را به سمت ویرانی بیشتر سوق می‌دهد. در ظاهر می‌توان جامعه ایران را مقصر دانست. جامعه‌ای که برای زنی با موقعیت جنسیتی، سنی و طبقاتی چون مهناز، راه‌های اندکی باقی گذاشته است. اما مهناز در جایگاهی نیست که بتواند سیستم را تغییر دهد. پس تنها کاری که از او برمی‌آید مقابله با هر کسی است که در تیررسش قرار دارد. به‌عبارتی دیگر، وقتی امکان رویارویی با ساختار قدرت وجود ندارد، باید خشم را متوجه مردانی کرد که نقش‌های سرکوبگرانه در زندگی روزمره ایفا می‌کنند.
ناتوانی در نمایش جهان ملموس و قابل درک
آنچه آثار پیشین سعید روستایی را متمایز می‌کرد، توانایی او در از میان برداشتن فاصله فرهنگی میان ایران و جهان غرب بود. سبک فیلم‌سازی‌اش با دوربینی پرتحرک، تدوینی تند و روایت‌محور بسیار نزدیک‌تر به سینمای استودیویی آمریکا است تا رویکرد تمثیلی و کنایه‌آمیز بسیاری از فیلمسازان ایرانی که تلاش می‌کنند بدون آنکه حکم نابودی خود را امضا کنند، به نقد نظام بپردازند.
درامی از خشم و رنج از ازدواج ایرانی
فیلم جدید سعید روستایی، فیلمی غریب، غم‌انگیز و تیره‌رو از فیلم‌ساز ایرانی است که آخرین حضورش در جشنواره کن به درام خانوادگی «برادران لیلا» در سال ۲۰۲۲ بازمی‌گردد. «زن و بچه» روایتی است از بی‌نظمی و پیش‌بینی‌ناپذیری زندگی در کلان‌شهر؛ ملودرامی پرآشوب از سوگ، خشم و رنج که با بحران‌هایی پیدرپی و فزاینده، حال و هوایی شبیه سریال‌های تلویزیونی پیدا کرده است.
زنی در میانه آشوب
همانند «برادران لیلا»، این‌بار نیز روستایی بر مردسالاری ریشه‌دار در جامعه ایران تمرکز دارد. فیلم بازتابی است از شکاف عمیق جنسیتی و اینکه چگونه زنان در میانه آشوب‌های عاطفی و اجتماعی در معرض تصمیماتی قرار می‌گیرند که بیش از آنکه از آزادی ناشی شود، حاصل فشاری است که از همه سو بر آن‌ها تحمیل می‌شود.
بازی‌های پرطنین
بازی سرد و کنترل شده پیمان معادی به خوبی ماهیت لغزان و دوچهره حمید را به تصویر می‌کشد. بازی پرانرژی و بی‌محابای پریناز ایزدیار، تصویری از زنی ارائه می‌دهد که رنج و اندوه، او را به شبحی بدل کرده. اگرچه بازی ایزدیار در برخی لحظات کمی اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد اما انرژی مستقیم و بی‌واسطه‌ای که در اجرای او و دیگر بازیگران وجود دارد، آن را از سقوط به دام تصنع و نمایش‌زدگی نجات می‌دهد. حضور او، حتی در اوج بحران و فروپاشی، همچنان پرطنین است و مخاطب را با خود همراه می‌سازد.
ملودرامی ناهماهنگ؛ متکی بر بازی و کارگردانی
سعید روستایی با چهار فیلم بلند در کارنامه‌اش که سه تای آن‌ها آثاری جاه‌طلبانه، پرشخصیت و پرکشش‌اند، حالا در ۳۵ سالگی به عنوان یکی از استعدادهای درخشان سینمای ایران شناخته می‌شود. فیلمسازی که با هر اثر تازه، ریسک بزرگی می‌کند و بی‌محابا به قلب موضوع می‌زند.
تجربه بلندپروازانه و پر زرق و برق
روستایی بار دیگر با «زن و بچه» دست به تجربه‌ای بلندپروازانه می‌زند. ملودرامی پر زرق و برق و مدرن که سرشار از عشق، مرگ، دلتنگی، خشم، حسادت، انتقام و شاید حتی قتل است. ترکیبی سنگین و پرتنش که در بسیاری از لحظات تماشاگر را درگیر می‌کند، هرچند همه عناصر آن به درستی با یکدیگر جفت و جور نمی‌شوند.
زنانی ملودرام‌های هالیوود در دهه 50
در این اثر هم همچون آثار پیشین روستایی، بازی‌های قدرتمند یکی از نقاط اتکای فیلم است. به ویژه اجرای پیمان معادی، بازیگر ثابت فیلم‌های او، در کنارش گروه بازیگران زن نیز با حضوری پرانرژی و تاثیرگذار ظاهر شده‌اند و روایتی را پیش می‌برند که حال و هوای ملودرام‌های پرآب و تاب دهه پنجاه هالیوود را تداعی می‌کند. فیلم‌هایی لبریز از اشک و رنج، که همیشه هم پشتوانه‌ای قانع‌کننده ندارد.
روایت منسجم از پی سیل رویدادها
شروع فیلم کمی گیج‌کننده است و مدتی طول می‌کشد تا مخاطب بتواند خود را در فضای داستان پیدا کند. گرایش همیشگی روستایی به صحنه‌سازی‌های پرشکوه و پرجزئیات، در برخی سکانس‌ها به خوبی نمایان است. کارگردانان معدودی می‌توانند چنین سیل پیدرپی از رویدادها را روی هم انباشته کنند و همچنان روایت را منسجم و موثر نگه دارند، اما روستایی در یکی از ضربه‌زننده‌ترین صحنه‌های فیلم موفق می‌شود.
تریلر احساس محور سریالی
با این حال فیلم پس از سکانس دوران سوگ، وارد پیچ و خم‌های ملودراماتیک‌تر می‌شود. پیچ‌هایی که گاه به سطحی از تعلیق و غلو می‌رسند که باورپذیری روایت را زیر سوال می‌برند. برخلاف آثار پیشین روستایی که عمیقا در رئالیسم اجتماعی ریشه داشتند، «زن و بچه» در نیمه دوم خود به سمت قلمرو سریال‌های دراماتیک و تریلرهای احساس‌محور متمایل می‌شود. با این وجود، حتی در این لغزش به سمت اغراق، بازی‌ها و کارگردانی همچنان در سطحی عالی باقی می‌مانند. عاملی که مانع از فروپاشی کامل واقع‌گرایی درونی فیلم می‌شود.
جهان روستایی؛ مردسالاری سخت‌گیرانه
هرچند «زن و بچه» نسبت به آثار پیشین سعید روستایی کمتر بر مسائل اجتماعی تمرکز دارد، اما اثرات سنگین ساختار مردسالارانه و سخت‌گیرانه ایران در تار و پود روایت تنیده شده‌اند. زن و فرزندش در مرکز درام قرار دارند، اما در جهانی زیست می‌کنند که قدرت تصمیم‌گیری و اراده در دستان مردان است. جهانی که قوانینش را مردها می‌نویسند و زنان در بهترین حالت باید با تبعات آن کنار بیایند.
محدودیت‌هایی که استعداد را از بین نبرد
هرچند فیلم در بخش‌هایی از انسجام خارج می‌شود و بار ملودراماتیکش ممکن است مخاطب را از خود براند، اما در مجموع گواهی‌ست بر استعداد کم‌نظیر سعید روستایی، کارگردانی جوان که هنوز حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد و دوربینش، به‌رغم محدودیت‌ها، همچنان توان خلق لحظات قدرتمند، انسانی و اثرگذار را دارد.
