اسباب‌کشی موزه‌ای | دو خبر تلخ برای میراث فرهنگی؛ موزه آب و موزه قرآن منتقل می‌شود
مجموعه سعدآباد شرایط حفاظتی و نمایشی لازم را برای نگهداری کتب ارزشمند ندارد
هفت صبح، احمدرضا محمودی| خبر کوتاه و غیرمنتظره بود؛ با تصمیم اداره کل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، موزه ملی قرآن کریم از هفته آینده به مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد منتقل می‌شود. این خبر دو خطی البته یک تکمله‌ای دارد. قرار است موزه آب در سعدآباد تعطیل شود و کتاب‌های نفیس موزه قرآن جای آن را بگیرد. انتقالی که مدیر موزه ملی قرآن کریم دلیل آن را ارائه خدمات بهتر به بازدیدکنندگان عنوان کرده است.
به گفته حجت‌الاسلام فخرالدین صابری، بازدید از موزه قرآن که در تقاطع خیابان‌های امام خمینی و ولیعصر قرار دارد، با محدودیت‌هایی نظیر نداشتن پارکینگ و قرارگیری در طرح ترافیک روبه‌رو بوده است. به‌همین منظور و برای دسترس‌پذیری بهتر و ارائه خدمات بیشتر و برگزاری رویدادهای متنوع به مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد منتقل خواهد شد اما این تعطیلی و جابه‌جایی مخالفان سرسختی هم دارد؛ از احمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران و ناصر پازوکی، باستان‌شناس و مدیر اسبق اداره میراث فرهنگی استان تهران تا راما وزیری، عضو هیات مدیره ایکوم ایران.
آنها معتقدند از سویی مجموعه سعدآباد شرایط حفاظتی و نمایشی لازم را برای نگهداری کتب ارزشمند ندارد و از سوی دیگر ممکن است آثار نفیس قرآنی در این جابه‌جایی لطمه جدی ببیند.
آبروی میراث فرهنگی در خطر است
ناصر پازوکی، باستان‌شناس و مدیر اسبق اداره میراث فرهنگی استان تهران که در دهه ٧٠ مسئولیت راه‌اندازی موزه ملی قرآن را برعهده داشته با انتقاد از تصمیمِ انتقال این موزه به مجموعه سعدآباد، گفت: این اقدام هم به آثار نفیس قرآنی آسیب می‌زند و هم آبروی وزارت میراث فرهنگی را به خطر می‌اندازد. مشخص نیست چه‌کسی این تصمیم را گرفته و قرار است آثار در چه فضایی نگهداری شوند. چنین اقداماتی، بدون اطلاع‌رسانی عمومی، به اعتماد مردم لطمه می‌زند.
این باستان‌شناس به ایسنا توضیح داد: در روزهای اخیر با کمال تأسف شنیدم که این موزه به کاخ سعدآباد منتقل می‌شود. این خبر برای من بسیار تعجب‌برانگیز و حیرت‌آور بود. بنده که زمانی معاون سازمان میراث فرهنگی بودم و شناخت کاملی از مجموعه‌های سعدآباد، نیاوران و سایر بناهای میراث فرهنگی داشتم، به‌خوبی می‌دانم که در مجموعه سعدآباد فضایی وجود ندارد که بتواند پذیرای آثار نفیس موزه قرآن باشد. این فضاها نه از نظر ساختار فیزیکی و نه از نظر شرایط حفاظتی و نمایشی، شایستگی نگهداری چنین مجموعه‌ای از نسخ قرآنی را ندارند.
او با بیان اینکه ما نسخ قرآنی از قرن چهارم هجری و آثار هنرمندان برجسته‌ای چون استاد امیرخانی، آقای جلالی، آقای رضایی و دیگر بزرگان را خریداری کرده بودیم، افزود: تعداد دقیق آثار در خاطرم نیست اما تا آنجا که به خاطر دارم، حدود ۵ هزار اثر در اختیار داشتیم که بخش قابل‌توجهی از آنها نیز توسط مردم اهدا شده بود. اکنون این پرسش مطرح است که این مجموعه قرار است به کجا منتقل شود؟ و تکلیف ساختمان فعلی که طبق دستور مسئولان وقت تحویل میراث فرهنگی شده است، چه می‌شود؟
پازوکی گفت: این ساختمان به‌ویژه با طراحی خاص، معماری مدرن با ترکیب بتن نما و آجر، به‌گونه‌ای طراحی شده که کاملاً متناسب با کاربری موزه است. حالا مشخص نیست این آثار قرار است در کدام انبار یا سوله نگهداری شوند. در شرایطی که امکان دارد روی هم انباشته شوند، آسیب ببینند، رطوبت یا آفات به آنها آسیب برسانند یا حتی تخریب شوند. از این وضعیت و ابهامات بسیار متاثر و نگران هستم.
مدیرکل اسبق میراث فرهنگی تهران اظهار کرد: خواهش می‌کنم مسئولان محترم، در هر سطحی که به این موضوع مرتبط هستند، به این مسئله ورود کرده و به‌طور شفاف اعلام کنند چه کسی این تصمیم را گرفته است؟ کجا قرار است این آثار منتقل شوند؟ وضعیت ساختمان فعلی چه خواهد شد؟ و مهم‌تر از همه، آیا شرایط لازم برای حفاظت، نگهداری و نمایش عمومی این آثار در محل جدید وجود دارد یا خیر؟
بی‌توجهی نهادهای عمومی به وضعیت موزه‌ها
احمد محیط طباطبایی رئیس ایکوم ایران هم در گفت‌وگویی درباره انتقال موزه ملی قرآن کریم به کاخ موزه سعدآباد گفت: یکی از بدترین اخبار برای حوزه موزه‌داری تعطیلی یک موزه است. گاهی موزه‌های خصوصی به دلیل مسائل اقتصادی و عدم همراهی نهادهای عمومی مانند شهرداری و دولت تعطیل می‌شوند. گاهی نیز موزه‌های دولتی که بخش‌های مهمی از میراث مردم را در اختیار دارند، تعطیل می‌شوند. اما شاید از همه بدتر این است که یک موزه ملی تعطیل یا جابه‌جا شود.
او توضیح داد: موزه ملی قرآن کریم در خیابان ولیعصر، تقاطع امام خمینی، در ضلع جنوبی کاخ مرمر قرار دارد این موزه در مکان فرهنگسرای موزه نگارستان به وجود آمد. در زمان حیات شادروان حبیبی، نام قرآن را برای این موزه گذاشتند و اعتبار بسیار عالی از دولت وقت گرفتند تا این موزه دایر شود. موزه قرآن در یک مکان جغرافیایی مهم و در مجاورت چند نهاد مهم حاکمیتی است قرار بود به پیشنهاد مرحوم حبیبی مهمانان ریاست جمهوری از هنر قرآن کریم در این موزه بازدید کنند.
رئیس ایکوم ایران بیان کرد: این موزه از معدود موزه‌هایی است که به‌صورت هیات امنایی اداره شد. رئیس آن نیز آقای مسجد‌جامعی بود. در آن دوره، رابطه بسیار خوبی بین نهادهای مختلف قرآنی کشور به وجود آمد. موزه فعال بود و در زمان‌های مختلف از جمله اعیاد و رویدادهای مذهبی واکنش نشان می‌داد و موجب جمع‌آوری قرآن‌های تاریخی نیز می‌شد. در طول این سال‌ها مسائل مختلفی باعث شد که این موزه مشکلات بازدید داشته باشد به همین دلیل به سعدآباد منتقل خواهد شد. درحالی که بهتر بود این موزه یک موزه تخصصی باشد. می‌شد مشکلات را حل کرد ولی شاید راه‌حل ساده‌تر این بود که موزه از آنجا جمع‌آوری و به سعدآباد برود.
وی افزود: این موزه یکی از مهمترین موزه‌های با ارزش به لحاظ آثار هنری، ولی یکی از ناموفق‌ترین موزه‌ها به نسبت کاخ‌های سبز، ملت، آشپزخانه، موزه میرعماد است و موزه میرعماد بازدیدکننده کمی دارد. در هر مجموعه‌ای تجانس موزه، زیرساخت و آثار مهم است. امیدوارم موزه قرآن به سرنوشت موزه میرعماد دچار نشود.
کسی این موزه را نمی‌خواهد
به نظر می‌رسد بخشی از ایده این جابه‌جایی برمی‌گردد به نخواستن موزه آب! اینطور که محیط طباطبایی می‌گوید وزارت نیرو دیگر حاضر نیست هزینه این موزه را تقبل کند: موزه آب در مجموعه سعدآباد از سال ۱۳۷۵ به‌طور موقت دایر شد اما بعدها به علت نسبت آب با سعدآباد، تعداد قنوات و نوعی از آبیاری سنتی که بحث محیط‌زیست را در سعدآباد داشت و حالا مدیریت مجموعه تلاش کرد که این موزه باقی بماند و وزارت نیرو نیز همکاری خود را در این زمینه اعلام کند.
اما به تازگی شنیدیم که خود وزارت نیرو هم نمی‌خواهد که موزه را داشته باشد و می‌خواهند که به مجموعه پردیسان منتقل کنند حالا امیدواریم موزه‌های قدیمی همچنان به حیات خود ادامه دهند و شاهد افتتاح و تولد موزه‌های جدید باشیم. مشکلات مادی و اجتماعی یا مسائل مختلف وجود دارد که باعث می‌شود یک موزه در خطر قرار بگیرد، این موضوع در بخش خصوصی قابل درک است اما در حوزه موزه‌های دولتی می‌توان این مشکلات را بهتر حل کرد.
فقر موزه داریم
راما وزیری، عضو هیات مدیره ایکوم ایران هم در این باره به هفت‌صبح گفت: با توجه به اینکه کشور ما در زمینه تامین آب با مشکلات جدی روبه‌روست و خشکسالی یکی از دغدغه‌های جدی مردم و مسئولان شده، تعطیلی موزه آب که روایتگر تلاش سالیان مردم این سرزمین برای تامین آب بوده، کار منطقی و درستی نیست و باید به هر شکل ممکن این موزه را حفظ کرد.
او با بیان اینکه موزه قرآن هم موزه ارزشمندی است و جابه‌جایی آن تصمیم اشتباهی است تاکید کرد: ما همین حالا هم فقر موزه داریم و دولت به جای تصمیم به تعطیلی موزه‌ها باید حمایت جدی از آنها کند چرا که موزه‌ها معرف میراث‌های فرهنگی گذشتگان است و موجب رونق و گسترش صنعت گردشگری می‌شود.
یک انتقال غیرشفاف
اسکندر مختاری طالقانی، دکترای پژوهش هنر، مرمتگر، پژوهشگر میراث معماری و شهرسازی از انتقال موزه ملی قرآن به کاخ سعدآباد انتقاد کرد و این اقدام را فاقد شفافیت، پشتوانه کارشناسی و تهدیدی برای یکی از شاخص‌ترین بناهای فرهنگیِ پس از انقلاب دانست و تاکید کرد: چنین تصمیم‌هایی بدون جلب اعتماد عمومی، می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به سرمایه‌های معنوی کشور وارد سازد.
او با بیان اینکه تعداد آثار موجود در موزه قرآن مشخص نبوده و معلوم نیست در محل جدید چه سرنوشتی در انتظار این آثار خواهد بود، گفت: تکلیف این آثار در فضایی تازه و نامعلوم همچنان روشن نشده است. عرصه‌های نمایشگاهی، مخازن موزه و سایر زیرساخت‌های ضروری موزه قرار است در کدام نقطه از سعدآباد مستقر شوند؟
تا جایی که اطلاع دارم، هیچ فضای متناسب و آماده‌ای در مجموعه سعدآباد وجود ندارد که بتواند موزه‌ای به وسعت و اهمیت موزه قرآن را در خود جای دهد. اساساً چنین جابجایی به‌منزله تاسیس موزه‌ای تازه است؛ فرآیندی زمان‌بر، پرهزینه و پیچیده که نیازمند برنامه‌ریزی، بودجه قابل‌توجه، طراحی فضاهای مناسب، ساخت ویترین‌ها، تجهیز مخازن و آماده‌سازی گالری‌هاست.
این کارشناس معماری، مرمت و میراث فرهنگی یادآور شد: در حال حاضر، ساختمان موزه قرآن در تقاطع خیابان امام خمینی و ولیعصر واقع شده است و بعد از جابه‌جایی موزه ملی قرآن، تکلیف این ساختمان چه می‌شود؟ بنای این موزه از سال ۱۳۵۵ و به‌عنوان بخشی از موزه نگارستان آغاز شد. در سال ۱۳۵۷، پروژه متوقف شد و در سال ۱۳۷۳، مجدداً آغاز به‌کار کرد. مسئولیت این پروژه در آن زمان بر عهده آقای جلال صادقی در وزارت مسکن بود و طراحی آن به مرحوم بهروز احمدی، معمار برجسته ایرانی، سپرده شد.
مرحوم احمدی با دقت و وسواس فراوان، این بنای نیمه‌تمام را که در ابتدا تنها گودالی عایق‌شده در کنار خیابان امام خمینی بود، طراحی کرد. معماری بنا تلفیقی از عناصر معماری سنتی ایرانی و مدرن است، با نمای بتن اکسپوز که از نظر اجرایی بسیار دشوار و پرهزینه بوده و در ترکیب با آجر و هندسه‌ای پیچیده در ترازهای متنوع ساخته شده است. مختاری افزود: وسعت این بنا حدود ١٠هزار متر مربع است و در زمینی به مساحت ۱۸۰۰ متر مربع احداث شده است. واقعاً جای تردید است که بتوان فضایی با این مختصات و قابلیت‌ها را در مجموعه سعدآباد یافت. افزون بر این، در طول سال‌های گذشته هرگز گزارشی مبنی بر بروز مشکل در فعالیت این موزه شنیده نشده است.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: مسئولیت وزارت میراث فرهنگی، اطلاع‌رسانی به افکار عمومی است. حافظه تاریخی و جمعی مردم، نقش بسیار مهمی در پاسداری از آثار فرهنگی و تاریخی دارد. اتخاذ تصمیم‌هایی از این دست، بدون جلب نظر و اعتماد عمومی، نه‌تنها جایگاه میراث فرهنگی را تضعیف می‌کند، بلکه آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این سرمایه‌های معنوی وارد می‌کند.
مردم باید بدانند اگر انتقال موزه قرآن ضرورتی داشته، آن ضرورت چه بوده است. همچنین باید مطمئن شوند که به آثار ارزشمند این موزه آسیبی وارد نمی‌شود و ساختمان فعلی نیز بی‌سرنوشت رها نخواهد شد. آیا ضرورتی بالاتر از شفاف‌سازی برای افکار عمومی وجود دارد؟ چگونه می‌توان بدون اطلاع‌رسانی کافی، دست به چنین اقدامی زد؟
مختاری گفت: ساختمان موزه قرآن، که ابتدا به نام نگارستان شناخته می‌شد، یکی از شاخص‌ترین بناها پس از انقلاب است و به باور من، انتقال آن بدون تبیین دلایل کافی، اقدامی خسارت‌بار برای میراث فرهنگی خواهد بود.
