ایرانیان در خط مقدم روایت تمدن اسلامی

هفت صبح| در قلب جده، نمایشگاهی برپاست که گویی تاروپود تاریخ و فرهنگ را می‌بافد. دومین دوسالانه هنرهای اسلامی، با شعار قرآنی «وما بینهما» (آنچه میان آسمان‌ها و زمین است) در ترمینال غربی حج فرودگاه عبدالعزیز جده، دروازه‌ای سوی شگفتی‌های هنر و فرهنگ اسلامی گشوده است. این مکان که سال ۱۳۶۰ شمسی برای استقبال از زائران طراحی شد، با سقف‌های بلند و چترهای خاکی‌رنگش حالا میزبان بیش از پانصد اثر هنری است. از دست‌نوشته‌های کهن که جهان را دگرگون کردند تا پرده کعبه، پارچه‌ای مقدس که برای اولین‌بار خارج از مکه به نمایش درآمده است.

ترمینال جده،‌ از میزبانی زائران تا میزبانی هنر جهان

انتخاب این ترمینال که ظرفیت پذیرش هشتاد هزار نفر را دارد، هوشمندانه و معنادار است. این فضا که روزگاری فقط برای انتقال زائران به مکه و مدینه ساخته شده بود، اکنون به صحنه‌ای برای نمایش پیوند سنت و نوآوری تبدیل شده است. برای اغلب زائران که بخش بزرگی از بازدیدکنندگان این دوسالانه را تشکیل می‌دهند؛ این نخستین تجربه مواجهه با نمایشگاه بزرگ هنری است.

سال ۱۴۰۲، حدود ششصد هزار نفر از این رویداد بازدید کردند و انتظار می‌رود امسال این عدد بسیار فراتر رود. دانش‌آموزان محلی، هنرشناسان و چهره‌های سیاسی از سراسر جهان نیز به این رویداد می‌پیوندند. حال این پرسش مطرح می‌شود که چرا جده؟ چرا حالا؟ پاسخ شاید در جاه‌طلبی عربستان سعودی نهفته باشد. کشوری که می‌کوشد با قدرت نرم، خود را به‌عنوان کانونی فرهنگی و جهانی بازتعریف کند.

عربستان که تنها شش سال پیش درهایش را روی گردشگران غیرمذهبی گشود، اکنون با جشنواره‌های پرشور و اقامتگاه‌های باشکوه در علولا و دریایه انبوهی از بازدیدکنندگان را سوی میراث باستانی‌اش می‌کشاند. این دوسالانه بخشی از این چشم‌انداز است. جایی که قدرت نرم، نوآوری ریشه‌دار در سنت و اقتدار سیاسی در هم می‌آمیزند تا بازتابی از نظم نوین و پرتناقض جهان امروز ارائه دهند. این رویداد نه ‌فقط برای زائران و گردشگران، بلکه برای نیروی کار جوان سعودی که ۶۳ درصدشان زیر سی سال و بخش بزرگی‌شان زنان هستند، فرصتی برای آموزش و اشتغال فراهم می‌کند.

پرده کعبه: قلب تپنده نمایشگاه

در میان این گنجینه‌ها، پرده کعبه بی‌تردید نقطه اوج است. این پارچه سیاه، با خوش‌نویسی طلایی و نقره‌ای که هر سال نو می‌شود، برای اولین‌بار توسط تولیت امور مسجدالحرام و مسجد النبی خارج از مکه به نمایش درآمده است. بازدیدکنندگان می‌توانند با فرآیند دوخت، فانوس‌دوزی آیات قرآنی، ابزارهای شست‌وشو و مواد معطر مورد استفاده آشنا شوند. این پارچه که گویی جاذبه معنوی کعبه را در خود حمل می‌کند حضوری عظیم در نمایشگاه دارد.اما پرده کعبه تنها شگفتی این رویداد نیست.

دروازه کعبه از دوره عثمانی، دو کلید از عصر ممالیک و پارچه‌ای که درون کعبه را پوشانده، در کنار نقشه‌ای شش‌متری از رود نیل که برای اولین‌بار از آرشیو واتیکان به جده آمده، خودنمایی می‌کنند. این نقشه همراه با ده اثر دیگر از واتیکان، گواهی بر همکاری گسترده سی نهاد بین‌المللی از موزه لوور پاریس و موزه ویکتوریا و آلبرت لندن تا موسسه احمد بابا در تیمبوکتو و کتابخانه سلیمانیه در استانبول است. مخمل‌های ایرانی از بنیاد بروشتینی ایتالیا، کاشی‌های الحمرا، آلات موسیقی و سلاح از مجموعه الثانی پاریس، جعبه‌های جواهر از موزه دولتی نوساتنگارای اندونزی و پیراهنی طلسم‌گونه با متن کامل قرآن از قطر، این مجموعه را به گنجینه‌ای بی‌همتا بدل کرده‌اند.

معجون سنت و تجدد در بستر قدرت نرم

دوسالانه هنرهای اسلامی که توسط بنیاد دوسالانه دریایه وابسته به وزارت فرهنگ عربستان در سال 1399 شمسی تأسیس‌ شده،‌ بخشی از چشم‌انداز محمد بن سلمان برای کاهش وابستگی به نفت و نمایش قدرت نرم است. عربستان که اکنون به کانون پیمان‌های صلح و سرمایه‌گذاری جهانی بدل شده در مسیری نو گام برمی‌دارد.

برنامه «نطاقات» که از سال ۱۳۹۰ شمسی برای بومی‌سازی نیروی کار آغاز شد، نیروی جوان و تحصیل‌کرده سعودی را به میدان آورده و زنان را به‌ عنوان عاملی کلیدی در این تحول برجسته کرده است.این رویداد شبکه‌ای گسترده از نهادهای جهانی را به کار گرفته است و همکاری‌های گسترده، که بخشی از آن‌ها با حمایت مالی عربستان برای مرمت آثار همراه است، نشان‌دهنده عزم این کشور برای بازتعریف جایگاهش در صحنه فرهنگی جهان است.

گنجینه‌هایی که تاریخ را بازنویسی کردند

گام به سالن‌های پارچه‌پوش دوسالانه که بگذارید، گویی وارد سفری در زمان می‌شوید. ویترین‌ها پر از دست‌نوشته‌هایی هستند که نه‌ فقط تاریخ علم، بلکه مسیر تمدن را تغییر دادند. یکی از این گنجینه‌ها، نسخه‌ای از قرن چهاردهم میلادی از «لیبر آباکی» (کتاب محاسبه، ۱۲۰۲ میلادی) اثر فیبوناچی است.

این کتاب با معرفی اعداد عربی و نظام جایگاهی، ریاضیات اروپا را متحول کرد. در میان صفحات آن، دایره کوچکی به چشم می‌خورد. عدد صفر که برای اولین‌بار در خط رومی نگاشته شد. این علامت ساده با جوهر قرمز و سیاه بر کاغذ پارچمانی ظریف، راه را برای اعداد اعشاری، حسابداری، و حتی کدهای دودویی گشود. اما این نوآوری از کجا سرچشمه گرفت؟ از ذهن محمد بن موسی خوارزمی، دانشمند برجسته قرن نهم، که در سفر به هند از مفهوم صفر شگفت‌زده شد.

نسخه‌ای نادر از «کتاب الجبر و المقابله» خوارزمی، نوشته‌شده بین ۸۱۳ تا ۸۴۶ میلادی، که از کتابخانه عبدالعزیز مدینه به امانت گرفته شده در این نمایشگاه می‌درخشد. این اثر، که واژه «جبر» (به معنای بازسازی) و «الگوریتم» (برگرفته از نام خوارزمی) را به جهان هدیه داد، گواهی بر تأثیر عمیق دانش اسلامی بر تمدن بشری است.

در ویترینی دیگر صفحاتی از کتاب «صور الکواکب الثابته» عبدالرحمن صوفی، ستاره‌شناس قرن دهم، خودنمایی می‌کند. این اثر که سال ۱۱۲۵ میلادی با جوهر روی کاغذ و جلد چرمی خلق شده، صورت فلکی آندرومدا را با تصاویر اسب، شتر و ماهی عربی به نمایش می‌گذارد. سفی با ترجمه و اصلاح فهرست ستارگان بطلمیوس، اولین نمودار مصور ستاره‌ای تاریخ را آفرید. دست‌نوشته‌هایی از قرن دوازدهم و سیزدهم، امانت‌گرفته از دوحه و واتیکان، این پیروزی علمی و هنری را زنده می‌کنند. 

این تنها علم نیست که در این ویترین‌ها می‌درخشد. سندی حاوی قدیمی‌ترین ترجمه قرآن، که از طریق نقدی جدلی توسط نیکتاس بیزانسی حفظ شده، داستان دیگری روایت می‌کند. این سند که زمانی برای رد قرآن به کار رفت، حالا در گفت‌وگویی میان یک دانشمند واتیکانی و زنی جوان سعودی، به نمادی از پیوند فرهنگ‌ها بدل شده است. این صحنه گواهی بر قدرت دوسالانه است. جایی که تاریخ، ادیان و فرهنگ‌ها در کنار هم قرار می‌گیرند و گفت‌وگویی بی‌مرز را رقم می‌زنند.

پرسش «هنر اسلامی چیست؟» در این نمایشگاه طنین‌انداز می‌شود. قلمروهای اسلامی، از پارسی و بیزانسی تا چینی و اندلسی، آثاری را در بر می‌گیرند که گاه توسط غیرمسلمانان خلق شده‌اند. اولگ گرابار، مورخ هنر، «هنر اسلامی» را به «باروک» یا «گوتیک» تشبیه می‌کند. حتی امروز، حضور مجموعه الثانی در پاریس نتیجه دیپلماسی فرهنگی قطر است. اما جهان اسلام اکنون تاریخ خود را از طریق اشیا بازمی‌نویسد. موزه‌های جدیدی در دوحه، ابوظبی و منطقه، مانند موزه لوسیل (افتتاح در ۱۴۰۸) و موزه آرت میل (افتتاح در ۱۴۰۹)، آماده‌اند تا جریان غرب‌محور هنر اسلامی را معکوس کنند.

نسخه‌های قرآنی از روسیه، ساحل آفریقا و سیسیل زیبایی بی‌همتای این کتاب را به نمایش می‌گذارند. نوید کرمانی، پژوهشگر آلمانی-ایرانی، می‌نویسد: «گفت‌وگو بر سر قرآن، گفت‌وگو بر سر زیبایی آن نیز هست.» این زیبایی، در آثار این نمایشگاه، از پرده کعبه تا دست‌نوشته‌های کهن، به چشم می‌آید.

افسانه‌ای در حال نگارش

دوسالانه هنرهای اسلامی جده،‌ نه ‌فقط نمایشگاهی از آثار، بلکه روایتی از پیوند فرهنگ‌ها، ادیان و زمان‌هاست. این رویداد که تا چهارم خرداد ۱۴۰۴ ادامه دارد، گویی تابلویی است که با رنگ‌های سنت، نوآوری و ایمان نقاشی شده. تابلویی که داستان یک ملت در حال تحول را روایت می‌کند. در جهان امروز این نمایشگاه دعوتی است به تامل در آنچه میان آسمان‌ها و زمین است. دعوتی به تماشای رقص گنجینه‌ها در جده، جایی که گذشته و آینده در آغوش هم می‌رقصند.