روایت مصری از قلعه الموت
درباره سریال پرطرفدار «حشاشین» که در ایران ترند شده و اعتراض‌هایی را نیز به دنبال داشته است
هفت صبح| پرمخاطب‌ترین سریال در جامعه ایرانی تا اینجای سال جدید، یک سریال مصری به نام «حشاشین» بوده است. سریالی که برای فصل پرمخاطب سریال در جهان عرب یعنی ماه رمضان تهیه شده و تاکنون بیش از ۲۰ قسمت آن پخش شده است و داستان آن مربوط به حسن صباح و گروه اسماعیلیه یا هفت امامی‌های شیعه و خلافت فاطمیون در مصر است.
با هم ببینیم که ماجرای این سریال چیست، چه کسانی آن را ساخته‌اند، در جهان عرب چه بازخوردی داشته و چرا در ایران مورد توجه قرار گرفته است. بخصوص که برخی اعتقاد دارند این سریال می‌خواهد ریشه‌های تروریسم امروز گروه‌های تندرو و مشکوک مذهبی را به داخل ایران منتسب کند. این ادعا حقیقت دارد؟
معنای پنج اصطلاح
ابتدا ببینیم عبارات حشاشین، اسماعیلیه و شیعیان هفت امامی به چه پدیده‌هایی اشاره دارد و فاطمیون مصر و حسن صباح چه کسانی هستند.
شیعیان پس از شهادت امام ششم یعنی امام صادق به دو دسته تقسیم شدند. عده‌ای که به آنها شیعیان هفت امامی می‌گویند، تا امامت امام صادق را قبول دارند و امامت موسی کاظم را به عنوان امام هفتم قبول ندارند و به جای ایشان اسماعیل فرزند امام صادق که پیش از شهادت پدر فوت شد را به عنوان امام قبول کرده‌اند. دیگر شیعیان هم دوازده امامی‌ها هستند که امام موسی کاظم را به عنوان امام پس از امام صادق قبول کرده‌اند.
اسماعیلیه یا هفت امامی، اندیشه‌ای است که تا امروز نیز در جهان حضور دارند ولی حدود ۱۵۰ سال پس از پیدایش خود یعنی در حدود سال ۹۰۰ میلادی حکومتی بزرگ و قدرتمند در مصر ایجاد کرد که به آن خلافت فاطمیون گفته می‌شود. این حکومت تقریبا ۲۰۰ سال در آن منطقه دوام آورد.
در ایران هم اسماعیلیه از حدود سال ۱۰۹۰ حکومتی را به مرکزیت قلعه الموت ایجاد کردند که تا حدود سال ۱۲۵۰ دوام آورد. حسن صباح موسس این حکومت بود.
صباح متولد سال ۱۰۵۰ میلادی بود و در چهل سالگی پس از سفری که به مصر داشت این حکومت را تاسیس کرد. او در نهایت در سن ۸۷ سالگی درگذشت.
حشاشین که کلمه Assassination به معنای ترور در زبان انگلیسی هم از آن گرفته شده است؛ به معنای تروریست‌ها یا قاتلین است. استفاده گروه اسماعیلیه از برخی گیاهان مخدر و روانگردان موجب شد تا به آنها حشاشین بگویند و بعد همین کلمه در لاتین به معنای آدمکش تغییر پیدا کرد. دلیل اینکه به گروه حسن صباح این نسبت را داده بودند این است که آنها از این ابزار یعنی ترور برای پیشبرد سیاست‌های خود استفاده می‌کردند و به طور مثال خواجه نظام‌الملک طوسی، یکی از وزرای مشهور و فرهیخته سلجوقی توسط این گروه ترور شده است.
نویسنده سریال حشاشین کیست؟
نویسنده سریال فردی به نام «عبدالرحیم کمال» است. او ۵۲ ساله و اهل مصر است. در سال ۲۰۰۰ از موسسه عالی سینما که موسسه‌ای دولتی در مصر است فارغ‌التحصیل شده و از سال ۲۰۰۲، کار خود را به عنوان فیلمنامه‌نویس آغاز کرده است.
کمال در مصاحبه‌های متعددی که با رسانه‌های عربی درباره این کار داشته گفته که از سال‌ها پیش دوست داشته که این کار را بنویسد. به طور مشخص در یک مصاحبه گفته از ۱۲ سال پیش در فکر ساخت چنین کاری بوده ولی نوشتن خود سریال حدودا یک سال طول کشیده است.
مهم‌ترین سوال در مورد کارهای تاریخی میزان پایبندی به تاریخ است. کمال به روایت‌های مختلفی که در مورد حسن صباح وجود دارد اشاره کرده و گفته ۵۰ منبع را برای نگارش این سریال مطالعه کرده ولی در نهایت کار او صرفا از تاریخ الهام گرفته است نه اینکه یک کار کاملا منطبق بر همه روایات تاریخی باشد اما در عین حال تلاشش این بوده که یک درام واقعی و باورپذیر برای مخاطب به وجود بیاورد.
او درباره دلیل علاقه خود به این سوژه نیز این طور گفته است:« من همیشه درگیر کسانی هستم که دیندار هستند اما اهدافشان دنیوی است مانند گریگوری راسپوتین یا تارتوف، شخصیت خلق شده توسط مولیر، نویسنده فرانسوی، اما حسن‌الصباح شخصیتی عمیق‌تر و خطرناک‌تر است. او در حال بازی با حقیقت و خیال و توهم است. به نظر می‌رسد ایمان کامل دارد. الکل نمی‌نوشد و با زنان رابطه ندارد. نماز می‌خواند اما در عین حال خود را یعنی حسن الصباح را می‌پرستد و دائما تلاش می‌کند در اطرافش افرادی باشند که به او وفادار هستند.»
سایر عوامل
سریال توسط استودیوی مصری سینرژی ساخته شده که در سال ۲۰۰۳ توسط یک تهیه کننده به نام تامر مرسی (۵۶ ساله) تاسیس شده است. کارگردان آن «پیتر میمی» است که برخلاف آنچه از نامش برمی‌آید مصری است و فارغ‌التحصیل دانشکده پزشکی دانشگاه قاهره است و پس از آن وارد حوزه فیلمسازی شده است.
جالب این است که او ۳۶ سال سن دارد. سریال به مدت دو سال در مصر، اروپا (کشور مالت) و آسیای شرقی (قزاقستان) فیلمبرداری شده است و مهم‌ترین بازیگر آن که نقش حسن الصباح را بازی می‌کند؛ «کریم عبدالعزیر» ۴۹ ساله است.
دلیل توجه به موضوع در ایران
یکی از پایه‌های توجه به ماجرای حسن صباح در ایران، ذبیح‌الله منصوری است. روزنامه‌نگار و مترجمی متولد سال ۱۲۸۷ و متوفی به سال ۱۳۶۵ که در سال ۱۳۵۹ یعنی ۶ سال قبل از مرگ خود کتابی به نام «خداوندگار الموت» را از نویسنده‌ای فرانسوی به نام «پل آمیر» در مورد حسن صباح ترجمه کرد. کتابی که با وجود قطر و حجم بسیار زیاد خود، هنوز هم یکی از محبوب‌ترین کتاب‌های تاریخی عامه‌پسند در بازار کتاب ایران است. البته در سندیت تاریخی این کتاب شک است. برخی می‌گویند اساسا نویسنده‌ای فرانسوی به این نام وجود ندارد و برخی دیگر می‌گویند کتابی به این شکل در فرانسه وجود نداشته است.
مثلا آقای سیروس آموزگار، روزنامه‌نگار، نویسنده و تحلیل‌گر ایرانی در یک مصاحبه گفته است: «یک روز دکتر محمدعلی امیرمعزی را که به یقین یکی از نامداران ایرانی معاصر است، دیدم و به وی گفتم که در ایران کتاب خداوندگار الموت ذبیح‌الله منصوری را که ترجمه از یک نویسنده فرانسوی بنام پل آمیر است خوانده‌ام و خیلی خوشم آمده‌است و می‌خواهم اصل کتاب را به فرانسه بخوانم. دکتر معزی غش غش خندید و گفت آن کتاب در واقع مقاله‌ای بیش نیست و ملحقات خود منصوری آن را به صورت آن کتاب قطور درآورده‌است.»
در عین حال حسن صباح و یارانش در ایران اغلب به عنوان یک جنبش ایرانی و در جهت مقاومت در برابر فرهنگ‌های خارجی (سلجوقی و نیز فرهنگ خلیفه‌های آن زمان عربی چه در بغداد و چه در مصر، به خصوص بعد از اختلاف صباح و فاطمیون مصر) دیده می‌شوند و از این نظر نیز محبوبیت دارند و به آنها دست کم در عامه مردم به چشم تروریست نگاه نمی‌شود.
این را هم باید به مجموع دلایل اضافه کرد که معمولا در ایران محتواهای خارجی که در مورد ایران است مورد توجه قرار می‌گیرد از فیلم سینمایی گلاب و ۳۰۰ گرفته تا سریال‌های تهران که در رژیم اشغالگر ساخته شده بود.
انتقادات در ایران
در ایران، عموم انتقادات مربوط به این است که چرا این سریال را باید مصری‌ها بسازند و البته به این نکته توجه ندارند که اگرچه حسن صباح شخصیتی ایرانی بوده اما با سفر به مصر و مشاهده حکومت فاطمیون در این سرزمین به اندیشه اسماعیلیه علاقه‌مند شده است.
برخی نیز ایراداتی تاریخی به این سریال وارد کردند. مثلا خانم زهرا صادقیان، کاربری توئیتری که مطالب تاریخی می‌نویسد چنین ایراداتی به این سریال وارد کرده است:
«همون اول سریال گوینده در شرح تاریخ اسماعیلیه میگه مذهب باطنی رو حسن صباح پایه گذاری کرد که خب از بیخ غلطه. این مذهب دستکم از قرن دوم هجری وجود داشته...
در ادامه عمر خیام، ابوعلی حسن طوسی یا همون خواجه نظام‌الملک و حسن صباح سه دوست همکلاسی و هم سن نشون داده شدن که اینم سندیت تاریخی نداره و برپایه افسانه سه یار دبستانی هست. در واقع خواجه نظام‌الملک ۳۲ سال از حسن صباح و ۴۴ سال از عمر خیام بزرگتره و هیچ جوری این‌ها نمی‌تونستند همکلاسی و همدوره بوده باشند.
تو قسمت ۱۰، حسن صباح شعر معروف مولانا یعنی «این جهان کوه است و فعل ما ندا» رو برای افرادش خوند. یعنی یک چیزی نزدیک به هفتاد سال قبل از تولد مولانا جلال‌الدین بلخی حسن صباح با یک پرش زمانی تونست شعرشو بفهمه و بخونه.»
انتقادات در کشورهای عربی
در کشورهای عربی اصلی‌ترین انتقاد مربوط به گویش بازیگران سریال است. منتقدان عربی می‌گویند این سریال با محتوای تاریخی و مذهبی ساخته شده است و باید در آن بازیگران به زبان عربی کلاسیک صحبت می‌کردند. مخصوصا به این دلیل که همین نویسنده در سریال سال قبل خود یعنی «جزیره غمام» که سریالی تخیلی بود و مربوط به گروهی از افرادی صوفی می‌شد؛ از همین زبان عربی کلاسیک استفاده کرده بود و به این ترتیب نشان داده بود که توانایی این کار را هم دارد.
با این حال نویسنده این طور توضیح داده که در این سریال برخلاف سریال قبلی قصدی برای ایجاد فضاهای استعاری و شاعرانه نداشته و بیشتر قصد داشته داستان و ایده‌های پیرامون آن را به مخاطب برساند و برای همین منظور از زبان محاوره مصری استفاده کرده است. او گفته برای من آسان‌تر بوده اگر می‌خواستم این اثر را به زبان عربی کلاسیک ارایه کنم ولی یک انتخاب سخت‌تر آن هم به دلایل هنری انجام دادم ضمن اینکه باید در نظر داشت که در این سریال اساسا امکان وفاداری به تاریخ در مورد زبان شخصیت‌ها وجود ندارد چرا که مثلا شخصیت حکیم عمر خیام هم حضور دارد و سوال این است که آیا او نیز باید به زبان عربی کلاسیک صحبت کند یا مطابق تاریخ، به زبان فارسی؟!
پشت پرده سیاسی
اما حواشی دیگری هم در مورد این سریال وجود دارد. مثلا محتوای کلی سریال در مورد یک گروه شیعه است که دست به ترور می‌زنند و حسن صباح به عنوان رهبر این گروه قصد دارد که این قتل‌ها را توجیه کند.
ضمنا در افسانه‌ها وجود دارد که این گروه با استفاده از مواد مخدر، جوانان را اغفال می‌کردند و جالب است که بدانید عینا همین اتهامات به جنبش‌های مقاومت شیعی در منطقه وارد می‌شود. یعنی کشورهای عربی مخالف مقاومت شیعی، از اردن گرفته تا عربستان، به طور مثال حزب‌الله لبنان را به قاچاق کپتاگون که یک مخدر است متهم کرده و حتی در ادعایی بی‌پایه برخی از اعمال مقاومتی را نیز مربوط به تصمیماتی بعد از مصرف این مخدر می‌دانند.
برخی نیز به این موضوع اشاره کردند که حسن صباح در این سریال، فردی است که فرقه خود را حق و دیگران را گمراه و شایسته قتل می‌داند و معتقدند که این دقیقا ایده‌‌ای است که موسسان جنبش اخوان‌المسلمین مثل حسن البنا نیز داشته‌اند و بنابراین این سریال را در خدمت اهداف سیاسی حکومت السیسی یعنی منکوب کردن بیش از پیش اندیشه اخوان المسلمین می‌دانند.
در عین حال باید در نظر داشت که حسن صباح، رئیس فرقه نزاری از اسماعیلیه است که بزرگ‌ترین فرقه هفت امامی جهان است وسلسله رهبران آنها تا همین حالا نیز ادامه دارد. امام فعلی آنها کریم آقاخان چهارم است که ۸۷ سال سن دارد. این گروه در مصر به توسعه پروژه‌های متعددی کمک کرده که مهم‌ترین آنها پارک الازهر و مقبره آقاخان سوم در شهر آسوان است و باید دید که آیا این سریال باعث اعتراضی از سوی این گروه هم خواهد شد و این موضوع تبعاتی برای سرمایه‌گذاری‌های آنها در مصر خواهد داشت یا نه.
